13ª MOSTRA INTERNACIONAL DE CINEMA ETNOGRÁFICO: AIRES NOVOS
Fotografía: Denís Estévez
Nesta edición a MICE (Mostra Internacional de Cine Etnográfico) volve traer á cidade compostelana as miradas que atravesan o globo cheas de incertezas, demandas, reflexións -mundanas e espirituais-, recordos… As películas presentadas este ano traen novidades tanto a nivel nacional como nas salas galegas, cumprindo de forma notoria coa súa calidade de espazo de exhibición.
A Sección Oficial do MICE achegaba doce películas de tres continentes distintos, con cuestións que se comparten independientemente da distancia física, tamén traen formas variadas de achegarse etnográficamente a estas obras, sendo unhas máis clásicas, outras con maior modernidade xogando coas fronteiras do documental e o real, ou cun vínculo máis experimental usando metraxe atopado. Dentro da sección pódese destacar a paridade presente nas realizadoras, e a remarcable presenza de América Latina con cinco películas. A heteroxeneidade das pezas complica a forma de estructurar o relato dunha crónica de festival, que, neste caso, reflexa coas cintas seleccionadas as transformacións que se dan en sociedades tradicionais, os cambios de mentalidade ou a reapertura de vellas feridas. Desta forma, con novos aires na sala de proxección, o desglose virá dividido por territorios para lograr unha maior claridade.
América Latina
A chegada a América habitualmente enche as páxinas da Historia co espírito heroico da época que, no medio de louvanzas, converte o propio “descubrimento” na maior das ofrendas para as súas xentes, pero existen discursos alternativos que visibilizan outra moeda, de selo propio, onde hai unha América cunhas preocupacións que parten dunha autoanálise. O cinema é un bo lugar para revelar este tipo de cuestións, como se fai en Deixa na Régua (Emílio Domingos, 2017). A proposta de Emílio incursiónanos na periferia de Rio de Janeiro dunha forma orixinal, suscitando unha exploración etnográfica en tres barberías: Belo Visual (Vila dá Penha), Ed (Quintinho) e Deivãou (Piabetá). Nun país como Brasil onde a metade da poboación é nova, cunha idade media de 29 anos, estar á última é unha das prioridades, e a estética é parte deste xogo.
Deixa na Régua (Emílio Domingos, 2017)
O realizador traballa en base á observación, con paciencia e atención recolle o que sucede dentro destes salóns onde os mozos acoden en busca de algo novo, diferenciador. Disto modo acóllese á proposta rouchiana do “cinema directo” que, en busca dunha verdade, trata de limitarse á gravación da realidade para comparar cunha idea xeral que existe sobre o tema en cuestión. Neste caso, o mundo xuvenil da periferia e a idea xeneralizada que ten o resto da poboación brasileira.
Como invitados especiais, pero con sorna, entramos no seu mundo grazas á figura mediadora do barbeiro, que nos descobre as preocupacións e motivacións da clientela, que reflicten non só a periferia carioca, senón unha xeración, neste caso, predominantemente masculina. Escoitamos conversacións variadas sobre a toma de poder por parte do exército e a súa implícita regresión democrática que amosan a homofobia que orbita na sociedade brasileira ou a relación que hai na periferia con pequenos grupos armados perigosos, así como a temprana idade de maternidade e paternidade. Son cuestións que non se lles recoñecen desde a vox populi. É aquí onde entra o verdadeiro sentido da película que busca, cun estilo sinxelo e sen adornos, ensinar o que sucede nesta realidade suburbana.
Un dos momentos máis especiais resulta da reflexión dun dos protagonistas, que diferencia o oficio de peluquero e o de barbeiro e que remarca o sentir especial que se profesa a esta práctica tan cotiá. O primeiro defíneo como unha formación regulada e unha linguaxe técnica, fronte ao segundo que ten un saber innato que o diferenciaría, non só no resultado, senón no propio trato co cliente.
Sen saír de Río de Janeiro, seguimos atentos ás dinámicas desta gran cidade tomando como seguinte caso a especulación e a identidade. O documentalista belga David Bert cando estaba na cidade carioca entre 2010 – 11 viu como o ambiente cargouse de expectativas pola celebración da Copa Mundial da FIFA en 2014 que, viría completarse en 2016 cos Xogos Olímpicos, e decidiu realizar a peza We Must Be Dreaming (2016).
O documentalista centrouse en tres acodes de Río de Janeiro nos anos previos a estes grandes eventos deportivos. A Pelei, un artista da rúa e imitador do xogador de fútbol homónimo; a Urutau, xefe indígena que intenta manter o último anaco de terreo que lles pertence situado á beira do estadio deportivo en Maracaná; e a Katja, nai solteira que exerce de fotógrafa para mostrar o descontento social da situación que se inicia neses anos. A selección non é aleatoria, son respectivamente descendentes de africanos, indíxenas e europeos, mostrando deste xeito as capas identitarias que conforman o Brasil.
We Must Be Dreaming (David Bert, 2016)
A figura de Pelei é fráxil no contexto social, aínda que ten unha personalidade esperanzadora que é contaxiosa. Mentres vemos a súa historia, refírese reiteradamente aos turistas que virán como unha posibilidade de mellorar a súa situación, ao escoitarlle desaparece a idea de América como terra prometida. Máis ben, é saqueada, unha versión que emerxe coas historias de Urutau e Katja coas súas loitas contra a especulación dun evento efémero que pretende rendibilizar a costa de terras que albergan historia e vidas. David Bert logra transmitir a impotencia e vulnerabilidade destas persoas fronte ás situacións que lles suscitan os intereses empresariais amparados por un Estado que non funciona como baluarte dos dereitos dos cidadáns. O documentalista lévanos dentro do bastión indíxena que, xunto a unhas mil vivendas, queren derrubar para levantar o párking do estadio e varios locais comerciais e, tamén entramos nas protestas levantadas contra a realización destes eventos deportivos que, a modo de reportaxe clandestino, permítenos visualizar as actuacións represivas da policía.
A realización dun documental así non é sinxelo, menos se quen está detrás da cámara é un europeo en terra americana tocando de forma transversal cuestións indíxenas pero, e quizá aí estea o punto de ancoraxe, David Bert apóiase principalmente na falta de apoio institucional que sofren estas persoas. Tamén é certo que non é un rexistro de ficción, limítase a filmar os acontecementos pero a montaxe sempre dá un ton que aquí vén marcado pola sensibilidade europea no referente ao desamparo social.
Como se vén amosando, os movementos migratorios están presentes tamén nos nosos tempos, a diferenza está en que ou quen os motivan. Un dos máis curiosos e apaixonantes é os realizados polos menonitas. Profesan unha rama pacifista e trinitaria anabaptista xurdida coa Reforma protestante, e fan fincapé nunha vida sinxela, tradicional, sen as facilidades do mundo moderno. Por manter o seu pureza moitas veces víronse obrigados a marchar, sendo o seu lugar de orixe a zona dos Países Baixos, Alemania e Suiza, chegando ata Arxentina que é a poboación que ocupa esta historia.
Ohne Dese Welt (Nora Fingscheidt, 2017)
O documental Ohne Dese Welt (Nora Fingscheidt, 2017), traballo de final de licenciatura na Academia de Cine de Baden-Württemberg da directora, busca visitar, convivir e documentar a vida diaria destes setecentos menonitas de orixe alemá que manteñen os costumes de outrora, coma se dunha época pre-industrial se tratase. A pregunta que salta ao oír sobre estes hábitos é como renunciar a vivir con tecnoloxía, con todas as facilidades que ofrece. Esta mesma pregunta, a medida que se sucede o metraxe, desvélase tamén por eles como unha dúbida en voz baixa. A aparencia garda parte da súa esencia cos peiteados, a roupa, os ademáns e os comportamentos, ademais hai unha clara imposición masculina no cosmos menonita sendo eles quen elixen o casamento, así como quen manteñen certas posicións na capela. O seu principal mestría é o traballo con madeira, pero outras actividades están vinculadas co campo.
O cotián desta xente vaise presentando intercalado con entrevistas. Nelas descubrimos que teñen unha forte vinculación espiritual, e que a súa ofrenda como agradecemento a Deus é a dificultade da vida, negando a tecnoloxía. Pero, descóbrennos que dependendo de que cuestións pódese ou non recorrer ao progreso científico e tecnolóxico, sendo plausibles os lentes, as vacunas ou os herbicidas. O problema é que unha vez que se realiza unha pequena concesión o resto están a debate. Durante as conversacións vese unha clara referencia á importancia do herdado, o que foi dado polos antigos: a vellez é sabedoría, e non se debería cuestionar, pero aquí xa saben que as novas xeracións cambiarán moitas cousas porque eles mesmos xa realizaron algúns cambios. O importante é non perder a esencia, saber medir o impacto que teñen as novas incorporacións.
A educación parece estar vertebrada pola violencia, como indica o testemuño dun mozo que, posiblemente, perpetuarán estes hábitos nun futuro próximo. En contraposición, sorprende a postura reconciliadora que toma esta comunidade cando hai que aplicar un castigo por saltarse as normas, segundo os anciáns exclúese do grupo negando o saúdo, e vetando a compra de alimentos ou outros obxectos a esa persoa, aínda que si se permite aceptar agasallos e, se quere volver ao grupo debe arrepentirse pechando o proceso o máis ancián que debe darlle a man.
Persoalmente, contemplar unha sociedade que mantén uns costumes antigos, e que ata fai relativamente pouco aínda estaban presentes, pertúrbame pola velocidade dos cambios contemporáneos. Hai unha escena onde están homes e mulleres novas reunidos nunha tarde de flirteo á antiga, emerxzendo a idea dunha ficción na miña mente pola dificultade de imaxinar que iso fose real, xa que hoxe en día procúranse recrear pasados en busca dunha “historia” que parece estar ausente. Aínda que o máis reseñable é o lazo co que a pecha a escena, disipando as figuras entre as flores de primavera aludindo ao ritmo vital marcado polas estacións que, sen pertencer ao mundo de espectáculo, xera o marco idóneo para namorarse.
A nuit éclaire a nuit (A Thivolle, 2017)
Europa
O vello continente ten moitas historias que contar, con dinámicas de cambio importantes en todos os países. Nesta edición a protagonista é Galicia, cuxas películas mostran tres eixos importantes en torno aos cales vira a vida: o traballo no campo, a vellez e o mar. Aínda con esta quasi omnipresencia galega, hai espazo para a proxección dunha película francesa que ten como fío condutor a unha persoa moi carismática que nos permite reflexionar sobre a súa decisión de desprazarse da sociedade. A nuit éclaire a nuit (A Thivolle, 2017) narra a historia de Boureima, un excompañero de universidade do realizador que, sen desvelar o motivo, decide vivir na rúa apartándose do mundo académico, e do estrato social ao que pertencía. Con toda expectativa arroxada, quedando nas marxes, convivimos con el acompañándoo á biblioteca pública, a buscar comida, ou na súa cita diaria coa praza que cando cae o sol comeza a baixarse unha botella de viño. Boureima mantén a atención do espectador coas súas palabras, enfiando conversas, ou monólogos, que tocan múltiples temas. A sorpresa chega ao descubrir que é o fillo do rei dunha tribo senegalesa, que ademais, protagonizou o famoso documental etnográfico Temps du Pouvoir de Eliane de Latour.
O cinema galego ten unha importante presenza na selección, aportando pezas moi ricas tanto etnografica como cinematograficamente. A terra galega, cunha poboación envellecida, non por iso atópase ausente de cambios. Un dos campos máis afectados son as tradicións e costumes, neste caso o mundo do viño, onde a regulación empobreceu esta expresión cultural de corte familiar. É aquí onde brota a película Os fillos da vide (Ana Domínguez, 2017) que encaixa ben nas etiquetas de autoetnografía ou etnografía do íntimo, onde a realizadora, nunha produción non industrial, afonda en cuestións que competen á súa contorna próxima. Estas xorden dun momento de cambio, ante o que reacciona filmando unha peza que busca recoller, con recreacións incluídas, unha realidade cada vez menos presente na súa terra, que contén a veciñanza de A Rúa, Fontei, O Barco ou Vilamartín entre outras comarcas de Valdeorras.
Antes de comezar a proxección, a directora Ana Dominguez dá unhas breves pinceladas aos espectadores que enriquecerán o visionado. A máis significativa foi que a información recollida durante a etapa de documentación levouna ás partidas de nacemento, onde se decatou dun gran aumento da natalidad nos meses de xuño e xullo, o que relacionaba directamente os meses da vendima co momento do embarazo; e precisamente desta coincidencia de onde xorde o título do filme.
Os fillos da vide (Ana Domínguez, 2017)
A excesiva regulación que incumbe ao campo do viño repercute na relación familiar que existe coas vides, por iso nun exercicio de recuperación procura traer de novo aquilo que ela recorda desa práctica dentro dun ambiente colorista con medios Mini DV e Super8. Apoiándose nos medios recupera lembranzas coma a inversión do seu primeiro soldo nunha boneca Nancy, que dunha maneira especial fainos empatizar coa historia ao mirar cara á infancia. A alternanza entre os seus recordos e as escenas que mostran as pasaxes no campo, ou na interacción festiva coa uva fai do filme unha viaxe en primeira persoa, que apela a unha parte de nós que vai más aló do racional. Acompañando ao epílogo do viño e foliadas engade unhas esceas místicas con representacións das bacanais para acompañar ao imaxinario da zona, e uníndoo deste xeito coa tradición grecorromana.
Nocturno: pantasmas de mar en porto (Álvaro F. Pulpeiro, 2017) é outra das apostas do festival polo cinema galego, unha película que afondar na vida dos marineros que se dedican á pesca en altura. Gravada principalmente nas augas de Montevideo, e producida pola rama cinematográfica desta revista, A Cuarta Parede Films, durante tres anos indo dúas veces ao ano alén do charco Álvaro evoca, cunha linguaxe que limita o verbal, a potente relación de distancia con terra que palpita nos marineros. As escenas sortean o narrativo e o experimental entrelazando unha viaxe que, grazas á música de Debussy, case alcanza a mitificación do “mariño” construíndo así un relato do imposible en relación coa distancia e a figura feminina como catalizador do campo semántico do fogar.
A película atravesa todos os niveis do labor no barco mostrando descárgaa, a cociña, os tempos mortos ou a ponte de mando, móstranos os seus hábitos en alta mar, pero o realizador non quere describir os labores de pesca, senón ir máis aló. Nesta torre de Babel o tempo non existe, é por iso que se oculta o astro solar gravando os exteriores na hora máxica. Á súa vez, de forma paralela en montaxe incorpora unha figura que mira desde a fiestra cara ao mar, nunha zona preto do porto, que nos fai pensar nesa pausa en terra que só é temporal. Unha forma que teñen estes traballadores de salvar o illamento é coa tecnoloxía, a incorporación dos móbiles e internet permítelles estar conectados e a súa presenza ten peso en certos momentos do día.
A observación é un punto chave na nosa actividade como espectador, nesta película requírese de forma especial coa ausencia de palabras, aínda que tamén teñen importancia as conversacións como a que teñen na ponte de mando sobre a venda en mercado da ballena coma se fose bacalao, un documento que nos amosa as bambalinas do negocio en alta mar, e certa despreocupación polo ecosistema. De todos os xeitos, as intencións da película quedan claras co abordaxe formal e tamén cunha das escenas máis íntimas da película que recolle o rezo musulmán. A brisa espiritual acompaña todo o metraje, e pon peche á historia cunha imaxe votiva dunha virxe de granito que fai fincapé neste sentir interior dos mariños que o director viu na súa convivencia.
Asia
As preocupacións en Asia tamén traen aires novos ao seu terreo, no campo do pensamento e da contorna. O cuestionamiento da tradición como algo lexítimo preséntase en Grab and Run (Roser Corella, 2017), ganadora do premio a Mellor Película Etnográfica da decimoterceira edición da MICE, e, os novos tempos que están chegado a Mongolia co cambio climático, xunto co furor da minería no país, retrátanse en Chamán (David Gómez Rollán, 2017). Un achegamento interesante ao xigante asiático que se completou con Fifty Rupees Only (Nagore Eceiza Mugica, 2016) que plantexa a desmitificación do amor bollywodiense coa dura realidade do matrimonio na India.
O dito que se reza en Kirguistán de “a pedra debe quedarse onde foi arroxada” resume ben a película de Roser Corella, que trata unha das tradicións habituais do país. A tradición Á-Kachuu guarece aos homes que desexen a unha muller que non lles responde como eles quere, e, o que é unha práctica imperdonable resulta en testemuños contrapostos: aínda que hai un sector que se opón de forma contundente ao secuestro de mulleres, hai outras persoas que están pechadas na idea dunha necesidade que fai máis ben que mal á muller.
É chocante a escena na que unha profesora explica a importancia da tradición, cuxo respecto tamén repercute nas persoas, sen nomear a facilidade con que se executan os secuestros. Á súa vez, hai unha conversación onde os homes comentan as motivacións que levan a realizar tal acto que parece estar normalizado en parte da sociedade. Este xogo de “Céfiros” detrás de Cloris non é un mito, como espectadores interpélanos coas declaracións vendo como as mulleres, cando explican o sufrido, buscan unha forma de tamizar os feitos cun chivo expiatorio como pode ser a felicidade que lles aporta os fillos. A presentación dos feitos roza o límite ético cando amosan un rapto real, algo que obriga a cuestionarse a necesidade destas filmacións co fin de rexistrar a realidade. Como debemos sentirnos como espectadores? É necesario chegar a este extremo, sabendo que se podería intervir?
Chamán (David Gómez Rollán, 2017)
Chamán fala da práctica ancestral de curar, predecir e falar coa natureza esténdese ao longo do planeta, con varios exemplos en terra galega, configurando a cultura dun territorio. En Mongolia os chamáns teñen unha práctica moi viva, hoxe máis que fai unhas décadas. Alí son pastores de renos que funcionan para a sociedade como mensaxeiros da natureza e, unha das súas ocupacións é regular o consumo tanto do terreo como dos seres vivos.
A película danos a posibilidade de entrar nas “ger” dos habitante -prototipo de vivenda nómada en Mongolia- para comprender as súas preocupacións. A actividade que máis afecta ao país é a minera, que, malia catapultar ao primeiro posto global a taxa de crecemento do PIB cun 17,5% en 2011, está xerando un forte cambio medioambiental e social. O formato proposto é clásico, coa presentación dos espazos e as entrevistas que aportan os datos e as opinións. Estas póñennos en situación logrando unha visión ampla sobre o tema coa intervención de profesionais do medioambiente, da Cruz Vermella, e dos propios mineiros. Dos medios públicos e do goberno recibimos información indirecta nada positiva pola actitude que teñen a favor das multinacionais, tanta que fai uns meses iniciaron os trámites para enxuizar a dous exprimeiros ministros por irregularidades.
O peche de explotacións como a de Nalaikh, xunto cos efectos do cambio climático na fráxil terra de Mongolia, levan a unha mala actividade cos minerais. Por unha banda, xorden mineiros clandestinos que traballan en condicións perigosas, e, por outro, a paulatina desaparición do pasto e o acortamento do intervalo temporal entre os “zud” que provocan a morte de gran parte do gando, e obriga aos pastores a traballar na mina pola súa rendabilidade. Este feito tamén leva á poboación do rural ao éxodo cara á capital Ulán Bator, que é unha das cidades do planeta co aire máis contaminado, provocando unha ruptura bastante forte.
Estes cambios producidos por factores antropoxénicos alteraron o tecido espiritual da poboación. As imaxes que mostran a “representación” do rito que pon en contacto coa natureza son profundas, xunto á música conectan co espectador, pero revélanos que os chamanes multiplicáronse no país, sendo denominados algúns “chamáns de negocios” que só buscan aproveitarse. Sen dúbida, son unha parte fundamental no tecido social de Mongolia que ao goberno parece importarlle pouco, e, á súa vez o documental fainos ver a reacción dunha cultura allea aos cambios que se aveciñan na contorna, co fin de informar e concienciar.
