17ª Mostra Internacional de Cinema Etnográfico: Sección Impropias

As manifestacións do homo post-sovieticus

Holidays (Marina Razbezhkina, 2006)

Holidays (Marina Razbezhkina, 2006)

Durante anos viaxei recollendo testemuños por toda a antiga Unión Soviética, porque á categoría de Homo Sovieticus non só pertencen os rusos, senón tamén os bielorrusos, os turkmenos, os ucraínos e os casacos… Agora vivimos en Estados distintos e falamos linguas distintas, pero seguimos sendo inconfundibles. Distínguesenos á primeira! 

Svetlana Aleksiévich – “El fin del Homo Sovieticus”

Sendo eu mesma un homo sovieticus e post-sovieticus (o meu país natal, Bulgaria, nunca pertenceu oficialmente á URSS, pero considerábannos o seu satélite [1]) e alimentando durante moitos anos un interese profesional e profundo polo cinema de Europa do Leste, propor un percorrido polos antigos territorios soviéticos a través da sección Impropias da MICE (Mostra Internacional de Cinema Etnográfico) foi unha elección natural para min. Pouco despois comezou a guerra en Ucraína, provocando unha catástrofe humanitaria e unha ansiedade global, que colocou a rexión no foco das noticias e das nosas miradas. Os tristes eventos actuais quizais poidan recontextualizar a selección, pero o seu obxectivo permanece: a procura das características culturais que unen a eses territorios e os factores antropolóxicos e etnográficos que contribúen á súa diversidade, en lugar de debater sobre os conflitos políticos. O foco do festival é o ser humano, os seus hábitos, contorna, situación actual e destino. Neste sentido, a través das cinco películas da sección, achegarémonos a un retrato contemporáneo dos sucesores da herdanza soviética nas diferentes latitudes dun antigo imperio utópico, cuxa sombra aínda se estende na memoria colectiva e ten unha grande influencia no presente.

O termo homo-sovieticus, unha frase pseudo-latina, sarcástica e delusoria, foi introducido polo escritor, sociólogo, disidente e emigrante Aleksandr Zinóviev no seu libro homónimo publicado en 1982. En Homo Sovieticus, Zinóviev búrlase do concepto utópico soviético sobre a creación do “novo home” e analiza as consecuencias do seu fracaso: a indiferenza ante a propiedade común e os resultados do seu propio traballo, a falta de iniciativa e responsabilidade, o illamento da cultura mundial, potenciado pola propaganda política. Mentres Zinóviev critica ferozmente este fenómeno antropolóxico antes da Perestroika, tres décadas despois, a escritora ucraína gañadora do premio Nobel Svetlana Aleksiévich xa lamenta o seu destino tráxico en El fin del Homo Sovieticus (2015), a través dos seus recordos persoais e outros relatos orais, desde a distancia que proporciona o tempo. Ultimamente, fálase tamén da figura do homo post-sovieticus, aquel contemporáneo con memoria consciente ou subconsciente do período soviético que xa resulta ser obsesivamente nostálxico no que se refire ao pasado comunista [2]. Nas películas incluídas na sección Impropias, que comentarei a continuación, obsérvanse estados diferentes nos que reside o homo sovieticus e post-sovieticus, condicionado pola realidade cotiá ou angustiado pola memoria, fronte a un futuro incerto.

The Hope Factory (Natalia Meschaninova, 2014)

The Hope Factory (Natalia Meschaninova, 2014)

O homo post-sovieticus abandonado

Para rodar a súa película Holidays (a máis temperá da selección), a documentalista Marina Razbezhkina organiza unha expedición cinematográfica en marzo de 2005 ao norte dos Urais, á taiga, a un asentamento remoto do pobo Mansi, onde non chega ningunha estrada asfaltada. A xente do lugar sobrevive cazando, enfornando pan e limpando os bloques de neve ao seu redor. Aos nenos que viven e estudan nun internado afastado, na civilización, encántalles volver ao seu pobo, Treskolie. Na casa hai unha sala común, e polas noites a única luz provén dunha lámpada de queroseno. Os máis pequenos báñanse nunha almofía sobre a mesa da cociña. Os xogos consisten en apostar ás cartas e montar nunha zorra improvisada, así como en cortar leña. As condicións xerais de vida son tales que os nenos ingresan no internado con raquitismo. No episodio máis impresionante da película, unha anciá fai un traxecto de 12 km en esquís sobre a neve para levar ao seu fillo á cidade. É unha historia simple, pero tensa, sobre unha supervivencia exitosa, xa que ao final volven á casa con vida. No entanto, quedamos con conclusións que non achegan esperanza, tras observar aos homes que beben todos os días, a dona da casa que morrerá pronto sen ninguén que a substitúa e os nenos que seguramente quedarán a vivir na cidade. No seu documental duro e veraz, Razbezhkina retrata ao homo post-sovieticus dun pobo indíxena esquecido polos ideólogos do proxecto soviético, abandonado fóra da civilización e por tanto condenado á extinción.

Doutra banda, a súa alumna e seguidora Natalia Meschaninova centra a súa ópera prima, The Hope Factory, no homo post-sovieticus que se atopa aínda atrapado nas ambicións do mesmo proxecto, sen ter moitas vías de escape. Meschaninova sitúa a súa película na cidade de Norilsk, situada a 300 km ao norte do Círculo Polar Ártico e construída na época de Stalin por prisioneiros dos campos de concentración, pola única razón de que a área dispón dunha enorme reserva de metais. Considerada como un lugar que necesita un alto nivel de seguridade, Norilsk pertencía ao grupo das “cidades pechadas” durante a época soviética, e hoxe en día permanece como un sitio con acceso restrinxido e ben controlado. Cada aspecto da vida na cidade está sometido á actividade da famosa empresa de minería MMC Norilsk Nickel, que contaminou gravemente a zona e onde traballan a maioría dos personaxes da película. A industria en Norilsk condiciona non só a paisaxe urbana, senón tamén o ritmo da existencia humana. A pesar de crear unha obra de ficción, Meschaninova aplica as habilidades adquiridas na escola documental de Razbezhkina e logra captar de maneira moi auténtica e na súa totalidade a atmosfera de illamento e desesperación, así como a “imaxe anacrónica dun pasado que se resiste a desaparecer” [3]. Un pasado que mantén como reféns aos habitantes dos seus restos, abandonados entre o errado proxecto social e a imposibilidade de atopar unha saída do fracaso.

O homo post-sovieticus perdido

En Transnistra, rodada integramente na rexión coñecida como Pridnestrovia pola directora e aventureira sueca Anna Eborn, talvez atopamos a emanación do homo post-sovieticus nostálxico. Non nos ollos dos mozos aos que acompaña a cámara, senón na idea detrás do estado imaxinario que habitan. Para entender o contexto, necesitamos un breve prefacio, que non obtemos da película: a República Moldava de Transnistria é unha rexión autónoma e auto-proclamada na fronteira entre Moldavia e Ucraína, sen estatuto internacional legal, polo que o pasaporte de Transnistria tampouco está recoñecido polo mundo. Para identificarse, os habitantes de Transnistria manteñen dúas ou tres nacionalidades simultaneamente: moldava, ucraína e rusa. O escudo da república ten unha fouce e un martelo, a arquitectura no centro administrativo de Tiráspol é case exclusivamente de estilo soviético, mentres que o edificio do parlamento local está “custodiado” por unha enorme estatua de Lenin. Contra este fondo cultural e político, algúns detalles da película vólvense máis claros. Por exemplo, o feito de que un pre-adolescente estea a prepararse con entusiasmo para o exército, que os diálogos sobre o mundo exterior sexan inxenuos e fantasmagóricos, coma se falasen doutro planeta, ou que a banda sonora estea composta por música disco soviética dos anos 80 (con temas da banda mítica de Viktor Tsoi, Kino, e Alla Pugacheva). Os mozos falan todo o tempo de marchar, porque intúen que unha vida activa e independente só pode ocorrer fóra da utopía, máis aló das fronteiras da ficción política. Transnistra desvela unha atmosfera coidadosamente preservada, como un satélite da Unión Soviética; un estado inexistente que se detivo no tempo e selou o espírito doutro estado, xa non presente no mapa; un pobo que non atopou o camiño para seguir adiante, polo que se perdeu na historia e encerrouse na súa nostalxia polo pasado.

Transnistra (Anna Eborn, 2019)

Transnistra (Anna Eborn, 2019)

O homo post-sovieticus en transición

O documental Heat Singers, da directora ucraína Nadia Parfan, tamén parece atrapado entre o pasado e o futuro. Durante tres anos, a cineasta dedicouse a observar e rexistrar as xornadas laborais e as iniciativas artísticas na primeira empresa de calefacción central na cidade de Ivano-Frankivsk (fundada polo seu avó), unha entidade clave para un país como Ucraína, onde o inverno dura medio ano. Cando comezou o proxecto, seguindo os ensaios do coro da empresa, a directora esperaba atopar alí os clásicos homo sovieticus: empregados estatais enganando aos seus xefes, finxindo participar nas actividades musicais en lugar de traballar. No entanto, sorprendeuse ao descubrir que os coristas non só podían cantar bastante ben, senón que tamén puñan moito esforzo e traballo duro en algo totalmente inútil desde un punto de vista pragmático. Ademais, son felices por estar xuntos  —un resultado da vida común que superou a frustración habitual causada polas pésimas condicións laborais—. Por outra banda, a película retrata unha empresa pública que aínda non se adaptou ás necesidades do esixente consumidor do mundo capitalista, unha entidade en transición que inevitablemente perderá algo do seu espírito á hora de adecuarse á realidade. Neste sentido, Parfan logra capturar con persistencia, pero tamén de maneira intuitiva, os momentos efémeros que marcan unha transformación social e que despois permanecen na historia, descritos en apenas un parágrafo. Heat Singers conserva o tecido temporal daqueles momentos, os esforzos e sacrificios persoais e, sobre todo, os sons e as voces que unen a tradición coa modernidade.

Sunny/Mziuri, dirixida pola directora xeorxiana Keti Machavariani, é quizais a película máis serena e positiva das cinco —unha enerxía que transmite desde o seu título—. “Asollada” é a tradución do nome da heroína principal, Mziuri. Así se referían tamén a Xeorxia os cidadáns da URSS durante a era soviética. Mziuri é unha xubilada que se mantén activa e en contacto co mundo a través do seu traballo como entrevistadora para estudos sociolóxicos. O traballo é esixente e interesante. Ademais, as entrevistas cara a cara son unha práctica cada vez máis rara —para o espectador occidental, o feito de que os entrevistados deixen entrar na súa casa á descoñecida Mziuri, sen cita previa, pode resultar inconcibible—. Falan de temas importantes, como os problemas sociais, a ocupación dos territorios, a saúde, a relixión, as minorías, as tradicións, etc. Desta forma, coñecemos de primeira man as opinións do homo post-sovieticus xeorxiano. A través de conversacións controvertidas, decatámonos dos seus medos, soños e esperanzas, e achegámonos ao seu devoto patriotismo nun momento decisivo e transitorio, cando se debaten as posibilidades do país de unirse á Unión Europea. Segundo a directora, Mziuri, coa súa historia persoal de traballadora incansable e cun irmán emigrante e desaparecido en Alemaña, é un bo símbolo da sociedade xeorxiana. Mentres proporciona un estudo antropolóxico sobre a mente das persoas entrevistadas e unha descrición etnográfica dos seus fogares, a película leva á audiencia a unha viaxe perspicaz a través dos valores dos xeorxianos contemporáneos e as súas actitudes cara ao mundo que os rodea.

Aínda que o libro de Svetlana Aleksiévich, publicado fai 7 anos, proclama o fin do homo sovieticus, a guerra en Ucraína, con todas as súas consecuencias devastadoras, incluída a renovación da Guerra (aínda) Fría entre o Leste e o Oeste, podería dar unha nova vida a este fenómeno mítico ou a algunha versión contemporánea do mesmo. Ao final, o homo sovieticus é sobre todo un fillo da enxeñaría social e a propaganda integral e metodolóxica que, lamentablemente, non desapareceu co colapso da Unión Soviética. Co impacto global e masivo dos medios de comunicación e as redes sociais nas nosas mentes, os seus métodos actualizáronse e están en acción, en ámbolos lados da barricada.

Sunny (Keti Machavariani, 2021)

Sunny (Keti Machavariani, 2021)

Referencias:

[1] TATU, M. (1983). “Bulgaria, algo más que un satélite de la URSS”. Dispoñible en: https://elpais.com/diario/1983/01/08/internacional/410828403_850215.html

[2] VENELIN, G.I. (2017). “The spectre of Homo post-Sovieticus”. Dispoñible en:  https://neweasterneurope.eu/2017/10/19/spectre-homo-post-sovieticus/

[3] PINILLA, R. “Cold City”. Dispoñible en: https://www.rafaelpinilla.com/textos

Comments are closed.