VILA DO CONDE 2013: A MÃE E O MAR

O Método Tocha, Opus 4

Ler este artigo na súa versión orixinal en portugués

Logo de Balaou (2007), É na Terra, não é na Lua (2011) e Torres & Cometas (2012), Gonçalo Tocha prosegue coa súa viaxe e cos seus diarios cinematográficos. Malia abordar realidades moi concretas (São Miguel, Corvo, Guimarães e Vila Chã), os seus filmes teñen algo en común, o método: Tocha observa e partilla as súas impresións, sempre á procura da memoria e do imaxinario das persoas e dos lugares por onde pasa, amosando sempre unha clara sensibilidade á hora de atopar un efecto dramático que prenda no espectador. E, unha vez máis, a fórmula resultou eficaz. Será que o Método Tocha veu para ficar?

O punto de partida d’ A Mãe e o Mar é un hipotético mito, unha lenda do pasado: a existencia das mulleres ‘pescadeiras’ de Vila Chã, as únicas mulleres do mundo que comandaban embarcacións de pesca, as chamadas mulheres arrais. O ‘cebo’ dramático que nos amarrará ao filme defínese nos seus primeiros segundos, aínda antes do xenérico: Onde están esas mulleres? Onde están esas historias? As probas son só tres textos publicados en xornais portugueses. A proposta de Tocha é daquela aplicar o seu método: ir para o terreo e vivir no espazo onde quere filmar e coas persoas ás que quere documentar. Para iso, fica dous meses e medio no terreo, en convivencia coa comunidade local, á procura das súas lembranzas individuais e colectivas.

Xa houbo 120 barcos de pesca en Vila Chã, mais agora só fican 9 e “caben todos no mesmo plano”, como di o mesmo Tocha. As mulheres arrais eran 17 en 1942, e hoxe só resta Gloria, a última ‘pescadeira’. E Gloria, canda a súa historia de vida, converterase na protagonista do filme, aínda que o maior protagonista, paradoxalmente, sexa sempre o propio Tocha. O que lle interesa non só é o pasado (as historias, as imaxes, a xenealoxía, as lendas) senón tamén o presente da comunidade: as súas rutinas cotiás, o traballo da praia e do mar (como a secuencia épica na que Gloria apaña o argazo), os seus hábitos de sociabilidade, as súas manifestacións colectivas, as súas crenzas.

Mais digo que o maior protagonista dos filmes de Gonçalo Tocha é el mesmo porque, en todos eles, el funciona como un filtro entre o espectador e a realidade proxectada: a súa presenza, mediante a voz en off ou dentro do encadre, é fundamental para o seu método. O seu estilo diarístico documenta as súas experiencias sensoriais e afectivas en espazos e comunidades que apenas coñece, mais que espertan a súa curiosidade e interese. Igual que nos seus traballos anteriores, máis que a obxectividade dos feitos, Tocha ofrécenos o ollar subxectivo dunha experiencia persoal e (in)transrefível. A realidade está alí, ao alcance de calquera, mais é o ollar de Tocha sobre esa realidade o que nos fascina, porque o cineasta se implica no proceso e decide voluntariamente formar parte del.

A medida que o Método Tocha vai progresando, hai procesos e estratexias que van ficando duns filmes a outros. Contra o minuto vinte deste A Mãe e o Mar, hai unha conversa nunha xanela entre dúas ‘pescadeiras’ que é idéntica a unha secuencia de Torres & Cometas. Ademais do encadre e da posta en escena, o contraste entre a luz exterior e a completa escuridade do interior é o que liga as dúas secuencias. Esta estratexia resulta sintomática da actitude ética que Tocha adopta nos seus filmes: as persoas contan a historia (luz) como se lla rescatasen ao esquecemento (escuro), mais nós non sabemos que é verdade nestas historias, porque son contadas cunha verdade subxectiva propia da memoria. Non sabemos, mais cremos e queremos crer. E cremos a pesar da pose escenificada de varias secuencias, xa sexan os planos frontais dos protagonistas, as diversas conversas que rematan cun “corta!” do realizador, os planos nos que se ve a cámara e os membros do equipo en plena acción, dialogando cos autóctonos, ou o monólogo final de Guilherme.

Do mesmo xeito que acontece coas obras de João Canijo e Pedro Sena Nunes, a filmografia de Gonçalo Tocha comeza a deseñar un retrato cinematográfico de Portugal mediante a procura dunha suposta portugalidade presente nas xentes e nos lugares máis xenuínos. Porén, ao contrario do que os cineastas anteriores, a obra de Tocha non semella premeditada: Balaou foi un filme-loito, mentres que Torres & Cometas e A Mãe e o Mar foron encomendas, cousa que non lles retira mérito e verdade, senón todo o contrario. Neste sentido, os casos concretos dos seus filmes gañan unha dimensión máis metafórica, simbólica e alegórica.

Posto que tres dos seus filmes foron rodados en comunidades pesqueiras, ou cando menos á beira do mar, Tocha ten sido alcumado como ‘cineasta mariño’ ou ‘cineasta do mar’. Esta clasificación, ademais de redutora, seméllame excesiva. O conxunto dos seus filmes é coherente dabondo como para entender que os seus traballos non se reducen ao mar, senón que se preocupan moito máis polas persoas e polas súas lembranzas, xa sexan açoranos, vimaranenses ou vila-condenses. É o mesmo que penso dos filmes de Pedro Costa, que non son sobre as Fontainhas, senón sobre os seus habitantes. Logo de Torres & Cometas, eu agardaba que Tocha xa non volvese filmar comunidades pesqueiras ou estancias balnearias, porque ese filme ‘non-marítimo’ demostrou, na miña opinión, que o método e o proceso son moito máis importantes que calquera contido ou paisaxe.

Ler este artigo na súa versión orixinal en portugués

Comments are closed.