A media voz, de Heidi Hassan e Patricia Pérez Fernández

Contan Heidi Hassan e Patricia Pérez que de cativas querían ser oceanógrafas. Quizais por esa primeira vocación a auga ten unha presenza recorrente no seu último traballo, A Media Voz, un documental cun fondo carácter intimista e autoral, con ecos de referentes explícitos como Agnès Varda, no que a través da súa historia persoal van tecendo un relato sobre os afectos, os soños frustrados, o desarraigo, a soidade e, por suposto, o cinema. Elas, cubanas na fronteira dos 40 anos, coñecéronse nunha piscina e estudaron xuntas na academia de cinema da Habana, mais os seus camiños separáronse, perderon o contacto e retomárono, xa anos despois, lonxe de Cuba, na emigración, entre a Galiza e Suíza, dous vértices dun triángulo que ao incorporar o país caribeño seguro que lles resulta familiar aos espectadores galegos.

A auga, como dicía, exerce o seu papel de fluído e serve como fío condutor ao longo do filme. Alén da anécdota do seu primeiro encontro ou do carácter insular de Cuba -non só no plano físico, pois non hai dúbida de que dentro do contexto occidental tamén é unha illa no político e no socioeconómico-, este elemento préstase a metáforas máis ou menos obvias, como a de tirarse ao baleiro e mergullarse de súpeto, e vertebra o documental ao funcionar, nas súas diferentes variantes e estados, como un nexo entre os dous relatos entrecruzados que compoñen o filme, o de Heidi e o de Patricia. Cada un deles está formado, á súa vez, por unha serie de ensaios fílmicos que as protagonistas intercambian a xeito de correspondencia audiovisual, unha fórmula bastante en desuso actualmente que, independentemente do emprego das imaxes, permítelles acadar un nivel de reflexión e introspección difícil de conseguir coa máis moderna comunicación acelerada, inmediata, das novas tecnoloxías.

Estas particulares cartas combinan, en todos os casos, a voz en off de cada unha delas, segundo corresponda, e un conxunto heteroxéneo de materiais audiovisuais: imaxes gravadas para o propio documental, vellos VHS, vídeos caseiros, fotografías, collages, capturas de pantalla de videochamadas, o making off dunha curtametraxe que realizaron cando estudaban na Habana, etc. Moitos deles amosan intencionadamente o paso do tempo reflectido no desgaste do soporte fílmico, como acontece coas gravacións da súa infancia, ou contan con limitacións técnicas que potencian o seu carácter fragmentario, por exemplo un vídeo caseiro que se gravou accidentalmente sen son. Así mesmo, no documental tamén se lles concede unha importancia singular aos obxectos como arquivo da memoria e da experiencia persoal, en particular a aqueles que serven para almacenala, como os cadernos, os diarios ou as casetes. Todo este dispendio obedece, en suma, á incesante procura que anuncia Patricia coa frase que inicia a súa correspondencia –“busco unha imaxe que che fale de min”- e é posíbel polo que tamén ela confesa, a necesidade de rexistrar os momentos significativos da súa vida, mesmo os máis íntimos, até os límites do imaxinábel. 

Nun sentido máis profesional, a vontade de filmar -ou de “batallar coa luz”, como o define Heidi, directora de fotografía- é outro dos temas que atravesa o conxunto do filme, frecuentemente contraposto aos obstáculos que o dificultan ou o impiden, sexan persoais e de tipo creativo, como un excesivo perfeccionismo, ou, sobre todo, estruturais, como a precariedade laboral que non permite compaxinar o traballo e a creación ou a posición subalterna da muller dentro da industria audiovisual, que lle dificulta o acceso. Ao mesmo tempo, e quizais por isto, tamén está moi presente unha certa concepción evasiva do cinema, pero máis desde a perspectiva do creador que desde a do espectador, como unha sorte de vía de escape que permite fuxir do ambiente opresivo do cotián, simbolizado explicitamente no documental a partir da grande urbe deshumanizada na que se perde o individuo, máis aínda se posúe a condición de estranxeiro nun contexto alleo cuxos códigos non coñece e cuxa lingua non domina. 

Con todo, este filme non é o máis indicado para quen procure un posicionamento firme, nun sentido ou noutro, en relación á situación cubana ou unha crítica social das condicións de traballo dos inmigrantes sen papeis. Evidentemente, ambas cuestións aparecen reflectidas profusamente, mais sempre filtradas a través da propia experiencia, de xeito que o político se dilúe no persoal e só é posíbel atopalo implicitamente. Así, por riba da dicotomía sinalada no documental entre marchar de Cuba ou ficar nela e tratar de reformala desde dentro, acaba primando unha terceira postura: a de evitar tomar partido ante a esixencia de posicionarse, fuxir da mirada escrutadora dos outros.

Prodúcese entón un aparente paradoxo, posto que unha das principais características do filme é precisamente que outorga ao espectador o papel de voyeur, testemuña directa da historia de dúas mulleres contada por elas mesmas con todo luxo de detalles e sen escatimar imaxes de si propias, mesmo as que se poderían considerar máis persoais, de tal xeito que se adentra por completo na súa intimidade. Tamén elas participan ás veces dese voyeurismo, por exemplo nunha secuencia na que Heidi conta como gosta de observar o contido dos bolsos para explorar o interior dos seus donos e, a seguir, observamos unha sucesión de fotografías dos obxectos extraídos, meticulosamente ordenados sobre un fondo plano coma se se tratase dun alixo incautado pola policía. Así, actúan simultaneamente como corpo que se exhibe, espectador que o percibe e camarógrafo que o filma.

En síntese, pódese dicir que A Media Voz fai honor ao seu nome no que respecta ao ton confesional e intimista que o caracteriza, ademais de tratarse dun relato construído a medias entre dúas voces que rematan por confluír. Trátase así mesmo dun filme absolutamente persoal, como se reflicte tamén no feito de que ambas directoras interveñan directamente en practicamente todos os procesos da produción, desde a dirección até a montaxe pasando polo guión, a interpretación e a dirección de fotografía. O que máis o caracteriza, sen dúbida, é a exaltación do carácter afectivo do cinema e das imaxes, perfectamente exemplificado nun plano no que Heidi acariña a cara de Patricia reproducida na pantalla coma se esa copresenza ficticia e asíncrona permitise un contacto verdadeiro, físico. En suma, diso é do que trata, de lamber as feridas.

Comments are closed.