A PORTUGUESA, de Rita Azevedo Gomes

aportuguesa19-5c8ff5d88ee24

Cando se espera moito tempo…

«Esperara durante once anos ao seu esposo, durante once anos el fora amante da fama e da fantasía, agora percorría a casa e o patio e semellaba, raído pola enfermidade, moi ordinario en comparación aos mozos e os bos modais da corte. Ela non se detiña a pensar demasiado nisto, pero cansouse un pouco da vida nese país, que lle prometía o indicible.» A premisa de A portuguesa é sinxela, unha historia de espera; as palabras, de Musil. De que clase de espera trátase? A da nostalxia do que se deixou atrás como nun exilio (Portugal) e o anhelo dunha promesa de amor interrompida ao pouco de levarlla aos beizos. Unha espera de soidade nun castelo no medio do bosque, entre criadas mouras e animais; de momentos de lecer nos que parece que o tempo se estanca; de distintos substitutos para a compañía, desde un lobo a un primo. Din na película que «cando se espera moito tempo pode suceder o que só sucede moi raramente» e así se prolongarán os rumores de herexía e bruxería sobre a portuguesa.

De que clase de adaptación? Da máis literal posible, pois Rita Azevedo Gomes respecta a letra aínda se cambia o espírito. Adapta o relato “A portuguesa” de Robert Musil recollido no volume Tres mulleres, un relato enigmático cunha prosa exuberante e sumamente elaborada que a escritora Agostiña Bessa-Luís transformou en diálogos, con moito espazo para os silencios, e ao que Azevedo puxo as imaxes. Aínda que o respecto textual conserva o sentido último do relato de Musil, hai variacións significativas. Neste, por exemplo, o punto de vista acompaña xeralmente a von Ketten nas súas evocacións da portuguesa, que parecen non abandonala durante os once anos de guerra, nin cando ao regresar ao fogar a enfermidade aínda a mantén distante dela; pero na película de Azevedo o punto de vista desprázase directamente á portuguesa (Clara Riedenstein) e as súas rutinas. Con todo, a película conserva íntegras algunhas frases de Musil e o mesmo efecto poético e misterioso da súa prosa. No canto de adaptar o relato a un guión filmable e convencional, Azevedo puxo en escena ese material textual respectando a súa natureza literaria. Un exercicio plástico que, ao mesmo tempo que narra, amosa o seu artificio en composicións extremadamente pictóricas que producen un estrañamento fascinante. A portuguesa narra unha historia de época pero parece unha representación en vivo.

O primeiro sinal de estrañeza que some a A portuguesa no terreo da indefinición é certa desubicación temporal. Non estamos seguros de en que época estamos. Polos vestidos, os costumes, as referencias pictóricas e algúns comentarios, como unha mención ao concilio de Trento, imaxinamos que recentemente entrado o século XVI, pero, como estar seguros? Polos planos tan meticulosamente compostos da portuguesa -amplos, longos e distendidos- deambula Ingrid Caven vestida doutra época que non é nin a da historia nin exactamente a nosa. Como interpretar a presenza anacrónica da cantante? É un coro grego, un trobador, unha estancia narradora en representación de Musil ou un recordatorio de que non estamos ante unha película de época ao uso? Non é o único sinal que dinamita a ilusión dunha reconstrución histórica, dun simulacro do pasado. Tras a enorme estilización dentro dun estudo que foi A vingança de Uma Mulher (2012) ou o emprego de materiais diversos en Correspondências (2016), A portuguesa está filmada integramente en escenarios naturais (as ruínas dun castelo, a natureza) e sen apenas outros elementos escenográficos que os vestidos e os obxectos da ficción, e a luminosa fotografía de Acácio de Almeida mostra estes escenarios en toda a súa presenza, que se conxuga en presente. Tamén en presente móvense os múltiples animais que poboan A portuguesa, pois para eles a ficción non existe. Están alí, talvez asumindo valores simbólicos para o espectador ou para os personaxes, que proxectan neles os seus desexos e a compañía que necesitan, pero sen participar por si mesmos na ficción. Poida que esteamos ante unha película de época, pero A portuguesa está filmada en estrito presente e no presente, coma se Azevedo trouxese o pasado ao aquí e agora sen perder de vista que ese é o sentido exacto da palabra “re-presentación”. «Para chegar á verdade, debes compoñer. O artificio é obrigatorio. O importante é a emoción. A emoción nunca é falsa», dicía xa o protagonista da primeira película de Rita Azevedo Gomes, o escritor de Ou Som dá Terra a Tremer.

aportuguesa12-5c8ff726796ad

Así pois, indefinición respecto ao tempo e lugar en que sucede a acción, pero tamén respecto a o seu avance. A partir desta desubicación temporal, do tempo moroso e pasivo da película, e das escenas cotiás da portuguesa, sen outra evasión da monotonía que adoptar a un lobo ou as visitas, a película constrúe un tempo en suspensión. Un tempo encapsulado, o da espera, onde o presente (a espera en si mesma), o pasado (o ausente) e o futuro (a promesa) son un; e que ás veces non remata co regreso do ausente, senón que este ten que abrirse paso polas murallas e as rochas deste cansazo da espera, desta temporalidade, para conxurar o feitizo.

Unha das primeiras e máis fermosas escenas de A portuguesa comeza coa música dun coro de campesiños, que a liga coa escena anterior e que atribuímos a unha instancia narradora externa. Entón vemos por primeira vez, de lonxe, o castelo ruinoso dos von Ketten coroando a paisaxe [1]. Despois un camiño, que dirixe a el [2]. O plano é amplo, fixo e está baleiro; é presente puro: un camiño que calquera outro podería estar a percorrer agora mesmo. Entón aos poucos van chegando ás plano xentes con vestidos coloridos e carros, doutra época, o coro de campesiño ao que debemos atribuír a canción, e enchen o plano [3]. Cando chegan á metade do camiño, a cámara acompáñaos ata resituarse nun cruzamento no que desemboca a ponte polo que se dirixen os Ketten a casa [4, 5]. É a ficción e os personaxes de Musil que saíron das súas páxinas para camiñar, en presente e durante pouco máis de dúas horas, por aqueles lugares en que estiveron a esperar, nos que puido ter lugar a súa historia e pode seguir facéndoo. É a ficción e a representación do pasado habitando o tempo presente, o feitizo de A portuguesa.

Comments are closed.