BONG JOON-HO: VIVISECCIONANDO O “MONSTRO” DA PANTALLA COREANA

“Esta vez fai que pareza real… como nas películas”

inspector Park Doo-man -Song Kang-ho- en Memories of Murder

O ano 2003 marcou, sen ningunha dúbida, un antes e un despois na historia do cinema coreano. Non tanto pola propia historia cinematográfica de Corea do Sur, que xa contaba cunha longa tradición, como pola acollida que as pantallas occidentais comezaron a facer das producións chegadas do país asiático. Por suposto, quedaba moito camiño por percorrer (aínda queda), pero pode dicirse que ese carreiro despexouse o mesmo día no que Memories of Murder (2003) se proxectou no Kursaal de Donosti, hai agora unha década. Certo é que nomes como Park Chan-wook ou Kim Ki-duk estaban xa recoñecidos polo mundo cinéfilo, pero o descarado trintañeiro coreano que levaba a Cuncha de Prata ao mellor director en 2003 era un completo estraño no circuíto. Naquel momento, Bong Joon-ho só contaba no seu haber cunha longametraxe, Barking Dogs Never Bite (2000), pero foi quen de asinar un dos thriller máis intensos e encomiados do cinema asiático e unha das mellores cintas que exportou Corea do Sur até a data. Ese descaro, se cadra, é a principal calidade dun realizador pouco prolífico (apenas cinco películas en trece anos), pero dotado dunha capacidade innata para conquistar a crítica e público -asiáticos e occidentais- por igual.

Barking Dogs Never Bite: a comedia negra como marca da casa

No 2000, estreaba Bong Joon-ho a súa primeira longametraxe despois de tontear con varios proxectos cinematográficos obtendo como resultado unhas cantas curtas. A cinta, que tivo unha acollida bastante morna no seu país e apenas perceptible no resto do mundo, pode cualificarse como unha sátira de certos costumes coreanos e unha mordaz crítica contra a especulación inmobiliaria como epítome da incomunicación social nas grandes urbes asiáticas. Cunha frenética banda sonora ao ritmo dunha jam session, Barking Dogs Never Bite (플란다스의개, Bong Joon-ho, 2000) móvese entre a comedia e o drama para narrarnos a historia dun apoucado aspirante a profesor que soporta os continuos reproches da súa muller embarazada mentres sopesa a posibilidade de aceptar un suborno para facerse cunha praza. Entre tanto, centra a súa ira contida nos ladridos dun can que vive nun dos centos de apartamentos das decenas de macrobloques da súa veciñanza. Acabará tomando unha decisión, a de “facer desaparecer” o can, que o arrastrarán a unha serie de acontecementos nos que tamén se ve inmersa unha moza do barrio decidida a salvagardar a integridade dos pobres cans que dan título á película. Do mesmo xeito que a jam session da banda sonora, a película é unha mestura de xéneros que non acaban de conectar de todo e pode que o espectador acabe perdido. No entanto, o filme alcanza momentos de grande hilaridade, en parte, grazas aos protagonistas encarnados por Sung-jae Lee e Doona Bae (actriz fetiche do director), así como algúns brillantes secundarios: o conserxe con “turbios” gustos culinarios (o veterano Byeon Hie-bong, outro actor fetiche), a veciña dona do infortunado can ou a preguiceira quiosqueira, que terán certo peso na trama. Todos eles preséntansenos como personaxes arquetípicos dunha comedia negra renovada que Bong acabará convertendo en marca do seu cinema.

Memories of Murder. Unha obra mestra do thriller

Non son poucos os que achacan a Bong Joon-ho, do mesmo xeito que xa fixeran con Park Chan-wook, o facer un cinema “demasiado occidental” ou invadido por clichés das producións estadounidenses. Con todo, esas voces críticas foron incapaces de atopar unha soa pega ao impecable acabado de Memories of Murder (살인의추억, Bong Joon-ho, 2003), que retorce os parámetros dunha película de xénero para imprimir esa pátina tan característica do cinema coreano na que o patetismo parece dominar a vida duns personaxes que loitan denodadamente por conseguir os seus obxectivos. Unha loita, na maioría dos casos inútil, que os acaba transformando en paradigma do antiheroe.

Lonxe de deixarse influenciar pola mirada occidental, Memories of Murder podería ser a cinta máis “localista” de Bong Joon-ho, dado que o guión está baseado na historia real do primeiro asasino en serie coñecido en Corea do Sur, que violou e matou a varias mulleres entre 1986 e 1991. De aí parte o argumento, no que un oficial de policía dunha tranquila vila de provincias, encarnado por Song Kang-ho (omnipresente e imprescindible no cinema da súa patria), vese obrigado a investigar unha serie de brutais asasinatos, seguindo un non menos brutal método para facer confesar aos sospeitosos. Lonxe de reprobar as accións do personaxe, que pon en cuestión a corrupción policial existente, Bong Joon-ho preséntao de tal forma que o espectador non pode facer outra cousa que empatizar con el: os seus torpes e infrutuosos esforzos por atopar ao autor dos crimes (na vida real nunca chegaron a dar con el) conducen a unha serie de caricaturescas secuencias nas que o único que parece pór certa lóxica é un outro detective enviado desde Seúl a quen dá vida Kim Sang-kyung. É obvio que a procura do asasino non é a única trama que vertebra a cinta, porque tamén cobra unha importancia central a evolución de ambos os personaxes que a un mesmo tempo rexéitanse e necesítanse (o Yin e o Yang, tan presente na cultura coreana). Como complemento, unha ampla galería de personaxes secundarios reforza a trama pondo maior acento no drama ou na comedia segundo sexa o caso; véxanse como exemplos un deficiente mental namorado da primeira moza asasinada, ou o pusilánime obreiro que se excita pensando nas mozas mortas.

Un terceiro alicerce da película é a ambientación que Bong Joon-ho foi capaz de crear a través dunha paisaxe, nun principio complementaria, pero peza crave a medida que avanza a película. A cinta arrinca cunha fermosa panóramica dun campo de arroz no que os nenos da vila cazan insectos sen a menor sospeita do que alí se oculta (basicamente, o cadáver da primeira vítima). Aos poucos, imos coñecendo os lugares comúns da vila e a fotografía tórnase máis escura co obxectivo de conseguir unha atmosfera lúgubre, primeiro na comisaría, e logo no exterior, onde a choiva cobrará un gran protagonismo. Un efecto ao que xa recorreran outras películas do xénero, destacando Seven (David Fincher, 1995) sobre todas elas, xa que a choiva incesante contribúe a intensificar a sensación de asfixia do thriller.

Sen chegar a ser un manierista como Park Chan-wook (e os seus planos imposibles) ou Kim Ki-duk (e as súas imaxes poéticas), Bong Joon-ho consegue aquí unhas secuencias certamente belas e trepidantes, como a persecución na canteira, que reforzan un solvente guión que se move a partes iguais entre o thriller, o drama e a comedia. Unha mestura que probara sen éxito en Barking Dogs Never Bite, pero que en Memories of Murder funciona como a engrenaxe dun reloxo suízo.

The Host. Ou o mutante que se comeu o despacho de billetes

Aínda a risco de que soe a conto chinés (ou coreano), o certo é que The Host (괴물, Bong Joon-ho, 2006) é moito máis que unha película de ciencia ficción con toques de terror orientada só a recadar no despacho de billetes. Ao contrario, podería clasificarse como unha lúcida radiografía da situación actual de Corea do Sur que acabou vencendo os receos iniciais daqueles que encomiaran Memories of Murder e que tiñan as súas dúbidas sobre o xiro tomado polo cinema de Bong Joon-ho. O director preséntanos unha estraña criatura mutante que xorde das augas do río Han en Seúl e que vai sementando o caos e o pánico na capital coreana; todo iso como coartada perfecta dunha máis que evidente crítica ao imperialismo militar estadounidense, ao uso de armas químicas e á histeria colectiva que predomina entre os surcoreanos por unha suposta ameaza dos seus veciños comunistas. Un dato anecdótico, a este respecto, é que o goberno de Corea do Norte chegou a eloxiar a cinta, dado que basea a súa trama nunha “metedura de pata” do exército de Estados Unidos.

Cunha factura visual impecable (que xa a quixesen para si algunhas superproduccións en 3D), The Host retoma algúns dos clichés do cinema que tan bo resultado lle deran a Bong Joon-ho nas súas anteriores obras, sobre todo á hora de construír personaxes que se columpian entre a tenrura e o patetismo máis absoluto. Especialmente destacable, como non podía ser menos, é Song Kang-ho, neste caso no papel de Gang-doo: un home de poucas luces que rexenta un posto de comida xunto ao seu pai (Byeon Hie-bong) na beira do río Han. Gang-doo pasa os seus días sen pena nin gloria, entre as rifas do seu proxenitor polas súas torpezas e os desprezos da súa propia filla, Hyun-seo (Ah-sung Ko, actriz revelación desta película), moito máis desenvolvida intelectualmente. Todo iso, ata que o monstriño en cuestión entra en escena e leva a nena…

Gang-doo emprende entón unha implacable busca coa axuda dos seus irmáns, un universitario en paro amante das protestas anticapitalistas e unha errada medallista olímpica de tiro con arco (a quen encarna Doona Bae). Os tres, que parten co estigma de perdedores, sacarán o mellor de si mesmos para rescatar a Hyun-sé e acabarán erixíndose en heroes case por accidente.

The Host resulta, en definitiva, unha entretida, divertida e lograda fábula que acabou por conquistar a públicos de todo o mundo, converténdose na película máis recadadora do cinema coreano (58,2 millóns de euros); un título que lle arrebatou O gran golpe (The Thieves, Choi Dong-hoon, 2012) este ano. A pesar de todo, a rocambolesca versión oriental de Ocean´s Eleven de Choi non logrou, nin de lonxe, o beneplácito da crítica coma o fixo The Host no seu momento. Boa mostra diso, dáa a longa lista de premios recompilados pola cinta de Bong en festivais europeos como Sitges ou Fantasporto e moitos outros no circuíto asiático.

Mother… non hai máis que unha

Sen chegar a ser unha película de menor categoría, Mother (마더, Bong Joon-ho, 2009) parece creada como unha especie de “transición” na que Bong tratou de repetir a fórmula que tantos eloxios lle deparou con Memories of Murder. Neste caso, o thriller deixa un maior oco para a melodrama para relatarnos a historia dunha nai coraxe disposta a todo para demostrar a inocencia do seu fillo: un mozo que, ao cabo, ten un coeficiente intelectual máis baixo do normal (o director coreano retoma, unha vez máis, un dos seus personaxes arquetípicos) e ao que acusan de matar a unha adolescente. Como en Memories of Murder, Bong sitúa a trama nunha pequena cidade de provincias na que a sobreprotectora nai, interpretada maxistralmente por Kim Hye-ja, terá que buscar ao suposto asasino da moza ou a alguén que poida testemuñar que o seu fillo é inocente.

Cunha narración na que abundan os flashback, Bong Joon-ho inspírase nalgúns clásicos como Rashomon (羅生門, Akira Kurosawa, 1950) para mostrar a historia desde os distintos puntos de vista de varias persoas, aínda que ningún sexa o acertado. Por iso, a película destaca como un impresionante estudo de caracteres nos que cada personaxe está centrado no seu papel e nin sequera a sorprendente revelación do final faralles cambiar a súa forma de pensar ou modo de actuar. Todo iso encaixa coas ideas de destino e fatalismo tan tipicamente orientais, que están presentes noutras películas coreanas actuais, como Sympathy for Mr. Vengeance (복수는나의것, Park Chan-wook, 2002) por citar un exemplo.

Para romper tanta carga dramática, Bong bota man dalgúns elementos cómicos como ten por costume (a escena do Karaoke é do mellor da película), o que inspira aínda máis a compaixón do espectador cara esa nai que loita por descubrir unha verdade que, talvez, preferiría ignorar.

Unha xoia chamada Shaking Tokyo

Aínda que as súas películas se poden contar cos dedos dunha man, o certo é que Bong Joon-ho ten unha carreira bastante activa fóra da longametraxe. Até a data asinou seis curtas, entre as que se atopan Influenza, incluída en Digital Short Films by Three Directors (2004) ; ou Iki, incluída en “3.11. A sense of home films”, un compendio de vinte curtametraxes de 3:11 minutos a beneficio das vítimas do terremoto que sufriu Xapón en marzo de 2011.

Iki non é a primeira cinta na que Bong Joon-ho inclúe ao país nipón no seu argumentario cinematográfico. Tres anos antes asinara conxuntamente con Michel Gondry e Leos Carax a antoloxía Tokyo! (2008), unha dispar homenaxe á capital xaponesa a través de diversos ambientes e puntos de vista. E con “dispar” queremos dicir que o resultado das tres mediometraxes é bastante desigual, pasando da insulsa trama de Gondry (Interior Design), ao histrionismo delirante de Carax (Merde), para finalmente chegar á contención e o minimalismo de Bong Joon-ho. O director coreano asina aquí unha fermosísima peza que leva por título Shaking Tokyo e que centra o seu argumento no curioso mundo dos ‘hikikomori’, urbanitas ermitáns que apenas saen das súas casas ou apartamentos. Salvo cando o amor chama á súa porta sacudindo a súa existencia cal terremoto…

Subido na locomotora

Mentres agardamos ansiosos a estrea nas nosas pantallas de Snowpiercer (설국열차, Bong Joon-ho, 2013), o seu director ultima varios proxectos, como a produción de Haemu, unha obra moi popular no teatro coreano. O seu nome tamén podería figurar nos títulos de crédito da segunda parte de The Host, que está en fase de post-produción, aínda que nesta ocasión só colabore como guionista. De momento, Bong Joon-ho está a recoller os primeiros éxitos dese transiberiano apocalíptico que supuxo a súa primeira película con repartición internacional e que en tan só dous días conseguiu máis dun millón de espectadores en Corea do Sur. Como ben sinala Daniel de Partearroyo no seu artigo da Cuarta Parede, Snowpiercer confirma ao realizador como a auténtica “locomotora” do cinema coreano.