Cannes 2023 (III): a ficción invade a realidade

Cerrar los ojos, de Víctor Erice

Mediados dos anos corenta, unha mansión no medio dun bosque, Triste-le-Roi, nas aforas de París. Un home corpulento, un tal Franch, cunha gabardina que lle dá aires de detective (José Coronado), é recibido por un servinte chinés e conducido a falar cun vello e moribundo sefardí, o sr. Lévy (Josep Maria Pou). Este encárgalle ao primeiro, anarquista que axudou a moitos xudeus a cruzar os Pireneos tras a guerra civil española, que lle traia á súa filla, froito da unión cunha chinesa tempo atrás que fuxiu a Shanghai coa rapaza. Como única pista, unha fotografía.

Así arrinca a última longametraxe de Víctor Erice, Cerrar los ojos (2023), a primeira que realiza dende El sol del membrillo (1992), documental sobre o pintor Antonio López. Estamos, polo tanto, ante todo un acontecemento cinéfilo, un proxecto moi agardado. É ben sabido que a experiencia de El sur (1983) causou en Erice un efecto traumático que dalgunha maneira lle ten impedido encarar unha nova ficción en todo este tempo. O produtor Elías Querejeta decidiu sacala ao mundo cando só estaba rodada a primeira metade e nunca coñeceremos a versión completa. Durante anos, Erice continuou en activo, e mesmo intentou levantar outra longa, La promesa de Shanghai, que nunca vería a luz. O guión pode atoparse editado por Areté.

Os nomes de Lévy e Franch xa aparecían na novela de Juan Marsé na que se basea este guión, polo que un intúe que Erice por fin decidiu rodar este proxecto truncado e prepárase para ver unha de aventuras. Pero o director vasco executa algo moito máis ambicioso no que se presenta como o seu particular 8½ (Federico Fellini, 1963). Elipse e imos ao Madrid de 2012. Miguel Garay (Manolo Solo), un director de cinema, acude a un programa de televisión para falar da desaparición do seu amigo actor, Julio Arenas, ese que daba vida a Franch e que se esfumou durante a rodaxe do filme en 1990. Así, ese prólogo revélase en escena de ficción rodada por Garay, o alter ego de Erice nesta película na que exorciza todos os seus medos pasados cando se achega xa ao final da súa vida. O gran realizador éuscaro xa pasa dos oitenta, e seguramente este sexa o seu testamento fílmico.

Cerrar los ojos é un filme que propón rimas internas entre as súas tres partes ben diferenciadas, facendo que pasado e presente dialoguen a través da maxia do cinema, que se presenta como mecanismo de memoria e identificación. Debemos coñecer antes o pasado de Garay para comprender a que se enfronta o personaxe no seu tempo, pero se un sabe algo da historia persoal de Erice ou veu os seus filmes, decátase de ata que punto está a realizar unha autoficción na que reconstrúe a súa vida e revisita algunhas pantasmas. Si, o prólogo é unha parte do seu filme truncado. Si, tras a presentación das personaxes e feitos, Miguel volve ao sur, aquí si se dá esa viaxe, tanto xeográfica como sentimental. E despois está Ana Torrent, que dá vida á filla do desaparecido Arenas e que xoga un papel moi relevante no desenlace do filme. Nunha das escenas deste último acto, dáse unha proxección de cinema e Ana mira a pantalla absorta. Recordemos unha escena similar de El espíritu de la colmena (1973), ópera prima de Erice que Torrent, sendo nena, protagonizou. Pero onde naquela se producía un descubrimento, aquí o que se dá é un recoñecemento e convócase a capacidade do cinema para conmover, aínda existindo a posibilidade de estar desmemoriados.

Así, Cerrar los ojos é un xenerosísimo axuste de contas por parte de Erice consigo propio, pero tamén unha reflexión universal sobre a cuestión da identidade. Quen é Víctor Erice / Miguel Garay? Que os define? O sr. Lévy di ir xa polo cuarto nome para agochar as súas orixes xudías, mentres que o personaxe de Torrent di non recoñecer xa ao pai entre tantos papeis e tras tanto tempo sen velo. É un recordo difuso e o cinema non lle pode ofrecer a identidade real do seu proxenitor. Pero, dalgunha forma, ese Franch ou todos os personaxes que interpretou tamén son Julio Arenas. A película reflexiona así sobre a capacidade das historias, aínda sendo ficcionais, de poder asentarse como verdades. Porque non hai algo de verdade nunha ficción? Unha persoa é un relato que varía dependendo de quen cho conte. Xa o comentabamos na nosa anterior crónica con respecto do último de Todd Haynes, May December (2023).

Anatomie d’une chute, de Justine Triet

Este tema da identidade e de quen controla o relato está tamén moi presente noutro filme moi notable desta edición do festival de Cannes. En Anatomie d’une chute (2023), Justine Triet revitaliza o drama xudicial dunha maneira ben distinta á da cartesiana e tamén excelente Saint Omer (Alice Diop, 2022). Como acusada, tamén unha muller, neste caso enfrontándose ao cargo de homicidio do seu marido.

A fita ábrese cun intenso prólogo que presenta os feitos. Casa nas montañas, preto de Grenoble. É o fillo da parella, un rapaz de 11 anos con problemas de visión, quen atopa o corpo do pai tras volver dun paseo co seu can. Xace sobre a neve, debuxando un charco carmesí, ao ter caído dende o faiado mentres facía unhas reparacións. Ou foi empurrado? Ante a imposibilidade de determinar que aconteceu, ábrese unha investigación e a nai acaba nos tribunais para defender a súa inocencia.

Sen móbil aparente e con probas non concluíntes, ambos avogados, o de oficio e o defensor, ofrecen posibles hipóteses no beneficio de cadanseu sen que os feitos poidan ser probados. Asistimos así a todo un xogo de ficcións que Triet decide poñer en escena con diferentes recursos que recordan á aproximación de Akira Kurosawa en Rashomon (1950). O can do cativo xoga un papel importante na trama e hai un par de secuencias rodadas co que parece ser unha GoPro ou algo similar, como case a ras de chan e unha imaxe que non acaba de estar definida nos bordos, cunha lente anamórfica moi pronunciada. Son os recordos do can, do rapaz? Os puntos de vistas multiplícanse e ás veces un teme que esta exuberancia se lle vaia ir das mans a Triet, pero sempre logra conterse con estes recursos e usalos para ofrecer un relato tan áxil como austero. Sen dúbida, unha maneira moi enérxica de filmar un xuízo que semella innovadora.

A nivel argumental, Anatomie d’une chute tamén se mostra moi moderna ao inverter os roles de xénero tradicionais na parella. É ela a que traballa, e el o que se sente frustrado na casa, cunha traxectoria profesional truncada; ela ten unha visión moi liberal do sexo e tense deitado con outras persoas sen sentirse culpable, el repróchalle a súa actitude autoritaria no leito matrimonial. E algunhas sutilezas máis que van servindo de caldo narrativo para os xiros do guión e que fan que a xudicatura non acabe por vela como unha persoa agradable. Precisamente, porque é unha muller libre e desafiante, e iso hai quen non o leva ben. O filme mostra un respecto moi grande polo sistema xudicial, pero tamén apunta ás súas posibles fallas, ao estar avogados e xuíces influenciados pola súa ideoloxía na toma de decisións e na presentación dos feitos.

Ao público gustoulle moito en Cannes. Non vía unha resposta tan entusiasta dende Toni Erdmann (Maren Ade, 2016), na que a protagonista tamén era Sandra Hüller. Está estupenda unha vez máis, pero a estrela acaba sendo o mozo Milo Machado Graner, que defende cunha madurez sorprendente un papel dificilísimo e que conta cun dos grandes monólogos do xuízo. Ao remate do mesmo, o Gran Teatro Lumière, que contiña o alento, estalou en sonoros aplausos. E si, ao chegar aos créditos, máis dun e máis de dous debemos recorrer ao pano. Un filme tan preciso como emotivo, e ben relevante, nunha época na que o concepto de xustiza parece terse distorsionado con tanto apedramento mediático express.