Un canon para o cinema galego

Cales son os filmes máis relevantes da historia do cinema galego, aqueles que poden crear unha tradición, unha liñaxe, un fío que vaia unindo títulos de distintas épocas e estilos até conformar un canon do que poidamos sentirnos fachendosos? Cales son entón esas obras que espertan a nosa admiración como espectadores, e que mesmo poden servir de inspiración aos cineastas do presente e do futuro? Calquera libro de historia do cinema responderá a estas preguntas cunha chea de referencias documentadas, mais sempre evitando establecer un xuízo estético sobre elas. No entanto, calquera artigo sobre a situación do audiovisual en Galiza responderá facendo apoloxía duns títulos ou doutros, aqueles que o autor queira promocionar, mais sen explicar case nunca porqué estes filmes son tan importantes para a cultura galega dende un punto de vista artístico. Nesta disxuntiva, e nun momento no que semella que por primeira vez os filmes galegos están á altura das obras internacionais que os cinéfilos autóctonos máis aprecian, xorde a necesidade de propoñer un canon que poida orientarnos á hora de pensar o noso propio patrimonio cinematográfico con máis rigor e menos condescendencia que no pasado recente, cando o principal valor dun filme galego era… pouco máis que ser galego.

Ese hipotético canon debería ser un reflexo dos gustos e das preferencias dos principais críticos, cineastas e programadores do país, é dicir, da xente que mellor coñece este patrimonio. Por este motivo, dende A Cuarta Parede convidamos até cincuenta persoas a enviarnos unha listaxe daqueles títulos -entre cinco e dez- que considerasen os máis importantes da nosa cinematografía no plano fílmico, cultural e sociolóxico. Por desgraza, só once destes cincuenta convidados quixeron participar na nosa enquisa, polo que os seus resultados están lonxe de ser representativos. A proposta fica entón como unha primeira aproximación ao tema da que xa se poden ir tirarando algunhas interpretacións significativas.

Os filmes e os cineastas

As obras do Novo Cinema Galego, como era previsíbel por mor da súa proximidade temporal, dominan a meirande parte das listaxes, até o punto de situar sete filmes entre os dez que máis votos recibiron. Nese sentido, a importancia de Vikingland (Xurxo Chirro, 2011) como filme totémico do Novo Cinema Galego resulta evidente, xa que recibiu oito votos dun total de once posíbeis. A seguir, Arraianos (Eloy Enciso, 2012), Montaña en sombra (Lois Patiño, 2012), Paris #1 (Óliver Laxe, 2008), 1977 (Peque Varela, 2007), Eclipse (Alberte Pagán, 2010) e Todos vós sodes capitáns (Oliver Laxe, 2010) completan a selección dos títulos recentes mellor considerados polos nosos colaboradores, dentro dunha escolma onde semella que só hai espazo para tres filmes anteriores ao ano 2000: dunha banda, Galicia (Carlos Velo, 1936, Margarita Ledo, Ramiro Ledo e Pablo Cayuela, 2011) e O carro e o homen (Antonio Román, 1940; Eloy Lozano, 1980), dous documentarios que ficaron incompletos na súa época e que mereceron un coidadoso traballo de restauración posterior; e doutra Mamasunción (Chano Piñeiro, 1984), unha ficción que simboliza tódolas arelas que supuxo o proxecto do cinema das autonomías para o desenvolvemento dun cinema nacional en Galiza.

Vikingland (Xurxo Chirro, 2011)

Alén destes dez primeiros títulos, os resultados da enquisa sinalan tamén a importancia doutros avatares da historia do cinema galego, como o cinema amador, representado polos traballos de José Ernesto Díaz-Noriega, Eugenio Granell ou Carlos Varela Veiga; a videocreación dos anos oitenta, onde salienta a obra de Xavier Villaverde; ou mesmo o cinema de animación, onde se encadran, ademais de 1977, filmes como Minotauromaquia (Juan Pablo Etcheverry, 2004), De profundis (Miguelanxo Prado, 2007), Gato encerrado (Peque Varela, 2011) ou O Apóstolo (Fernando Cortizo, 2012).

De contar con máis participantes na votación, a listaxe resultante sería sen dúbida máis significativa, mais mesmo así cómpre comentar dúas tendencias claras: en primeiro lugar, o predominio do cinema de non-ficción sobre a ficción, se cadra porque é máis sinxelo -e sobre todo máis barato- producir un bo documentário que unha boa ficción; e despois, en segundo lugar, a preferencia polas curtametraxes antes que polas longametraxes, sobre todo no caso daqueles cineastas que traballaron con éxito nos dous formatos, como Chano Piñeiro, Óliver Laxe, Alberte Pagán ou Xavier Villaverde, debido a que as pezas breves permiten unha maior liberdade creativa á hora de experimentar coa linguaxe cinematográfica. Mamasunción, por exemplo, foi mencionada moitas máis veces -e polo tanto foi mellor valorada- que Sempre Xonxa (Chano Piñeiro, 1989), París #1 que Todos vós sodes capitáns,e Eclipse que Bs. As. (Alberte Pagán, 2006) ou Tanyaradzwa (Alberte Pagán, 2008).

Os nomes recorrentes nesta proposta de canon son, lóxicamente, os grandes cabezolos do Novo Cinema Galego: Xurxo Chirro, Óliver Laxe, Alberte Pagán, Lois Patiño, Eloy Enciso, Peque Varela e Ángel Santos Touza, como se pode comprobar no reconto de votos por cineastas. A sobrerrepresentación destes creadores novos suxire que a mellor tempada da historia do cinema galego comezou pouco menos que cando Alberte Pagán mercou a súa primeira cámara dixital, mais obviamente tamén hai outros nomes que serven para darlle un maior espesor temporal a esta tradición: velaí están Carlos Velo, Antonio Román, José Ernesto Díaz-Noriega, Chano Piñeiro e Xavier Villaverde, un quinteto que é case unha xenealoxía dos territorios xeográficos e estéticos por onde pasou o cinema galego durante os últimos oitenta anos.

O carro e o homen (Antonio Román, 1940)

Arraianos (Eloy Enciso, 2012)

Costa da Morte (Lois Patiño, 2013)

Esta sería daquela a liñaxe que se pode tirar por agora destas listaxes incompletas, onde as relacións entre filmes e cineastas se artellan a xeito de resonancias, coma se fosen un eco que volve ao lugar de partida moitos anos despois de que alguén lanzase a palabra orixinal. Pensai, por exemplo, na forma na que a Galiza campesiña de Carlos Velo reaparece nas historias costumistas de Chano Piñeiro, ou na posibilidade de que o carro baixolimiao de Antonio Román collese a forma de… eu que sei, os muíños eólicos que aparecen en Arraianos ou en Costa da Morte (Lois Patiño, 2013). Neste sentido, as paisaxes, os motivos e, sobre todo, a ollada dos cineastas galegos semella viaxar no tempo dun filme a outro para darlle forma a unha tradición que aínda está en construcción. Deste xeito, o impulso de José Ernesto Díaz-Noriega de coller a cámara para rexistrar os moitos mundos que hai neste tería continuación no cinema de Alberte Pagán ou de Óliver Laxe, sen esquecer, por suposto, a videobitácora de Luís Lomba ‘O Haia’, que tan ben soubo transformar Xurxo Chirro nunha peza metafísica onde Galiza se chama Vikingland.