CLAVES PARA (TENTAR) ENTENDER O FESTIVAL DE CINE DE OURENSE
OUFF 2012: Supervivencia contra prognóstico
A 17ª edición do Festival de Cine Internacional de Ourense (OUFF) celebrouse do 2 ao 11 de novembro de 2012, e case foi un milagre que tivese lugar. En troques de comezar a preparala a comezos de xaneiro, como vén sendo habitual, o equipo do OUFF viuse coas mans atadas por mor das controversias e falta de entendemento (burocrático e económico) entre as dúas entidades públicas que conformaban o consorcio do evento (o concello de Ourense e a deputación provincial, que usaron o festival coma un peón máis nas súas loitas partidistas e soberanas). Tras moitos desencontros, o final deste sainete materializouse en abril coa saída (nominal, porque xuridicamente non chegou a formalizarse) da Deputación do Consorcio. Foron outros duros meses de espera e baleiro legal ata que a Concellería de Cultura ourensá decidiu convocar en solitario a 17ª edición a mediados de xullo: o festival continuaría, pero cunha importante redución orzamentaria (case un 40%) e drásticos cambios de forma impostos polas circunstancias (moito menos tempo e moitos menos recursos).
Así, cando en anos anteriores houbo cinco seccións competitivas (longametraxes e curtas de ficción, documentais, animación e novos medios), nesta edición de mínimos só habería concurso de longas. Os 64.000 euros de premios quedaron en 23.000. O complicado proceso de selección de filmes (recepción e visionado dos materiais, negociación dos dereitos, tradución e subtitulado, etc.) comprimiuse a tres meses (escasísimo período), coincidindo ademais co verán, unha tempada na que a maioría de produtoras e distribuidoras pechan por vacacións. E aínda así, grazas ao compromiso do persoal e á súa vontade de non permitir a desaparición do evento (a organización sempre tivo claro que non se podía botar a perder o esforzo acumulado durante 16 anos) sen importar a conxuntura política que o arrodease (a Operación Pokemon iniciou un tsunami político na cidade, e o efecto dominó na alcaldía fixo que se chegase a novembro coa cadeira da presidencia do consorcio baleira), os mobles puideron salvarse con bastante dignidade.
A pesar da redución de proxeccións e actividades paralelas, mantívose a afluencia de público con cifras semellantes ás da edición anterior (en torno a 7.000 espectadores pagaron entrada), un público que nas enquisas de valoración amosou o seu apoio á programación proposta. Cumpríronse os obxectivos de esixencia mínimos, houbo OUFF e gustoulle ao público, si, pero foi unha vitoria pírrica e o evento quedou tocado de morte. Nestes momentos o Festival de Cine de Ourense está estancado e non ten garantida a súa continuidade para 2013. Como se chegou a esta situación?
De onde vimos?
Ourense é unha cidade con cultura de cine. De visionarios, de creadores e de amantes do cine. Por iso, en 1996 e auspiciado pola personalidade de Eloy Lozano, nacía o Festival de Cine Independente de Ourense (OFF). Unha iniciativa apoiada decididamente polos mandatarios da cidade, que albiscaban unha oportunidade de proxección para Ourense e, por que non dicilo, de apuntarse a unha moda cun evento singular de certo glamour. A pasarela de famosos como base do evento: un concepto que acompañou ao OFF durante moitos anos e que nos últimos tempos supuxera un lastre á vista de moitos cidadáns.
O OFF canalizou os esforzos de moitos cinéfilos en Ourense, unindo baixo o mesmo paraugas a diversas asociacións e a un público (maioritariamente cineclubista) que apoiou a instauración desta celebración no calendario da cidade. Daquela, o festival tamén supuxo un tímido punto de ancoraxe para os profesionais do cine en Galicia, un sector que comezaba a súa andaina e que chegou a ter no OFF o seu lugar de encontro e de escaparate para os representantes do audiovisual internacional. Facendo uso do símil futbolístico, con esa aliñación de Zidanes e Pavóns a cidade de Ourense acolleu estreas de autores da talla de Alejandro Amenábar, José Luis Cuerda ou Fernando León de Aranoa… ao mesmo tempo que proxectaba na pantalla os inicios de varios realizadores galegos actuais.
Con estas premisas, asistimos aos momentos cumio do OFF: os días de alfombra vermella, baños de masas e guest stars como Luis García Berlanga, Imanol Arias, Mercedes Sampietro, Marisa Paredes, Concha Velasco ou Alfredo Landa. Todos eles saídos das pertinaces procuras dos programadores en festivais de maior percorrido (nomeadamente, a Seminci de Valladolid, coa que sempre houbo un vencello especial da man de Javier Angulo) ou orzamento (o caso de Málaga, un torreiro de figuras nas que pescar algún nome para relanzar o seguinte festival). Paralela e antiteticamente a esta pompa e boato, existía unha sección oficial de longametraxes que apostaba por filmes radicalmente diverxentes das estreas comerciais que chegaban a Ourense e por ‘perlas’ inéditas rescatadas do circuíto festivaleiro internacional, obra dos grandes realizadores do momento, para as sección paralelas. Aínda que non era ouro todo o que se proxectaba no OFF, si que se atopaban de cando en vez verdadeiras xoias: un dos primeiros premios que levou Tren de sombras (José Luis Guerín, 1997) foi o de mellor filme neste certame.
José Luis Cuerda (esquerda) e José Luis Guerín (dereita) na segunda edición do festival, 1997
Seguramente traizóanos a memoria e temos unha visión idealizada do pasado, pero daquela, nos comezos, cando non viviamos aínda nos tempos da tesoira para a cultura, parecía que a fórmula casaba: había un correcto labor de xerencia (é dicir, cartiños), había esporadicamente bos (mesmo excelentes) filmes, había convidados internacionais (ergo, ambiente de festival), había facianas sobradamente (re)coñecidas para o público, e había actividades profesionais de nivel. Pero non podemos esquecer que este evento mantíñase aberto unicamente polo desexo dos caciques locais de pasear o esmoquin nas galas e de fotografarse coas estrelas da sétima arte, e que para poder ir ver cine independente había que tapar o nariz e non esvaecer ante o cheiro a rancio que sempre emanaba a vida social vencellada ao Festival.
Tempos de cambio: redescubrindo a roda
Con este percorrido asistimos en 2007 ao que tiña que ocorrer cun festival sostido por estamentos políticos durante unha década (levaba os apelidos do concello e a deputación, ambos -ata daquela- en mans do PP). Ocorre que tras unhas eleccións hai un cambio de goberno municipal, chega un bipartito e a xestión da área de Cultura pasa a mans do BNG (un partido que na oposición pedira o peche do festival e que no goberno, contra todo prognóstico, decidiu mantelo aberto), que entrega os designios do O(U)FF (había que deixar impronta) a un profesional do audiovisual como Enrique Nicanor, unha figura fichada ‘pola súa axenda’ e cuxo maior mérito foi estar no lugar axeitado e no momento axeitado. O que entre, outras cousas, fora director de La2 de TVE (nos anos 80), a pesar de non ter experiencia ningunha na xestión de eventos culturais, asumiu con plenos poderes a dirección e a xerencia do OUFF (apartado este último do que nunca se preocupou: gastouse pero non se procuraba financiamento) e comezou un camiño cara a profesionalización do festival con algún que outro acerto: hai un persoal estable que traballa todo o ano para o evento, hai contactos con estamentos do audiovisual de todo o mundo e o resultado, malia a profunda perda de poder económico do festival e a ‘heroicidade’ coa que se afrontan as primeiras edicións, pode semellar óptimo.
Nesta transición, quizais pola presidencia nacionalista do Consorcio, tense moi en conta o audiovisual galego, dándolle máis cabida e protagonismo, pero se cadra hai dúas cousas que fallan: por unha banda, a cidadanía perdeu a conexión co evento de estreliñas (aquel proto-glamour) que preconizaba o OFF e acaba por afastarse do certame, quedando reducido a unha cita cultural para os cinéfilos militantes de sempre; por outra banda, o poder non concibe que tantos investimentos non revertisen nunha enchenta de público, nun baño de masas. O director, ese xigante con pés de barro, atopábase na difícil diatriba de afrontar ‘unha festa de aldea’ (sic) ou ese festival profesional ideal que non era quen de materializar, optando namentres por tirar para adiante queimando as naves e adoptando a ‘reinvención’ constante como lema permanente. Unha excesiva (máis é máis) viaxe cara ningures.
Tocando fondo
O Festival arredouse das súas mellores épocas e a dirección asumiu unhas tintas demasiado personalistas. O binomio poder (político) e dirección consumou o seu divorcio, e o 16º OUFF decapitado, na súa enésima transición, pasou a mans dos seus traballadores que, nunha nova demostración de heroicidade, desenvolveron unha edición austera, sen fogos de artificio pero con oficio. Chegamos logo á 17ª edición, a que case non foi, e o OUFF perde o norte e o referente, cunha sección oficial errática, sen o apoio decidido do sector audiovisual, e cun poder político que volve sufrir outro xiro (o PSOE asume o mando), pensando en termos de ‘retorno’ en troques de acción cultural). Así estamos.
Enrique Nicanor, director do certame de 2007 a 2010
Quen somos?
Aínda hai neste evento a potencialidade de volver brillar como en tempos pretéritos e mellores, pero desgraciadamente por diversos factores este festival non consegue pórse en pé e volver saír adiante. Un dos principais problemas do Festival de Ourense é o de abarcar moito e apertar pouco, polo que non adoita destacar en nada. A principal causa desta falta de presencia pode radicar na súa indefinición: o OUFF adoece dun perfil errático e carece dunha liña de programación precisa e identificable, un erro que ningún dos seus directores soubo ou quixo corrixir.
Ata hai un lustro, o nome oficial do evento era Festival de Cine Independente de Ourense, interpretándose o adxectivo da forma máis laxa e inclusiva posible. A que se refería logo ese cualificativo? Cinema rodado cun orzamento independente? Nese caso, cantos miles de euros serían o límite para esta definición? Porque o orzamento dun filme indie estadounidense podería ser equivalente ao dunha superprodución nun país pequeno ou en vías de desenvolvemento. Ou referíase máis ben a un cinema independente formalmente, rodado cunha narrativa novidosa ou ruturista en troques dun estilo convencional? ¿Está realmente relacionada a carencia de medios técnicos cunha intención alternativa? Ou ben cinema tematicamente independente, apostando polas achegas pseudodocumetais a asuntos de interese social e denunciando os males da sociedade e do mundo, e renunciando logo a ficcións menos comprometidas e a produtos máis lixeiros, como as comedias?
A ‘independencia’ procurada na programación foi unha carta branca que permitiu proxectar cousas moi diversas e se cadra mesmo opostas, pero cun referente máis claro que este estado de indefinición no que todo vale. Talvez cumpriría fixar definitivamente o perfil do festival nunha realidade específica que lle permitise aos programadores centrarse nun só eido a fondo e aos espectadores saber que esperar, como pasa con etiquetas moito máis pechadas como ‘cinema fantástico’ ou ‘cinema latinoamericano’.
Made in Galicia (a pesar de Galicia)
Unha das poucas características que leva estado presente no evento dende a súa concepción inicial é a aposta incondicional polo audiovisual galaico e a súa vontade de converterse na principal cita e escaparate internacional do cinema galego, un obxectivo que nunca foi quen de acadar. A culpa (asumámolo) é do propio festival, por non ter sabido transformarse no lugar de encontro axeitado para o cine galego, pero seica non terá tamén parte da culpa gran parte da industria galega do audiovisual, que nunca quixo apoiar ás intencións do OUFF que acadase o seu devezo de transcendencia? Porque hai moito de amor non correspondido entre o Festival e o cine galego.
Por que, cando a organización contacta con produtoras e distribuidoras para preestrear ou incluír na competición os filmes galegos con máis tirón da tempada, estas poñen todo tipo de atrancos porque prefiren que vaian a calquera evento do circuíto con máis caché que Ourense, en vez de facer patria? E por que, cando finalmente aceptan pasar por este festival (como premio de consolación ou co rabo entre as pernas), veñen cunhas esixencias e demandas desmedidas, cunhas expectativas meramente pecuniarias e cunha actitude de superioridade que as deixa en evidencia, pois o interese destas propostas non é proporcional ás súas expectativas? Terá algo que ver a situación de Ourense no interior da rexión, afastada do eixo atlántico que centraliza a cinematografía galega, para non poder ser nunca a capital cinematográfica de Galicia?
As comparacións son odiosas
O certo é que hai que resignarse e aceptar que as 17 edicións que leva en pé este evento foron moi desaproveitadas, pois nesta década e media non se conseguiu colocalo á altura (de calidade ou de cantidade) doutros eventos da mesma lonxevidade no panorama estatal. Así, nese mesmo período (sen valorar o seu contido) Málaga chegou a ter unha dimensión mediática e uns atractivos para a industria dos que Ourense aínda está moi lonxe. Paradoxalmente, a súa ancianidade e o seu orzamento (o meirande en Galicia) fan que o OUFF non encaixe ben dentro da rede de eventos cinematográficos galegos que xurdiron con posterioridade, que miran para el como se fose a competencia desleal para as súas intencións máis modestas, como se Ourense xogase noutra división (mais… en cal?).
O Festival de Ourense está atascado nunha situación na que non é nin cabeza de rato nin cola de león, non destaca entre os grandes nin ten un oco como un máis entre os locais, e neste impasse continuará estancado a menos que varíen as regras de xogo.
O actor Luis Tosar no Festival de Ourense
Onde imos?: Cara un modelo de Festival de Cine
En tempos de tesoira, as ideas adquiren un valor fundamental. Pero tras dezasete anos de historia, as refundacións non proceden ou, cando menos, resultan perigosas. E o que se di un Festival de Cine Internacional… é un modelo xa inventado. O mérito está en saber levalo (ben) á práctica.
A materia prima está aí: hai público (que acepta e demanda a continuidade do evento); hai unha programación orixinal e inédita (é o único festival galego cunha competición de longametraxes sen distribución comercial nacional), con propostas cinematográficas alternativas, novidosas e controvertidas; e por último, hai un escaparate para o produto galego (haino, non debería haber debate). Eses son os piares sobre os que debería apoiarse o futuro do Festival de Cine de Ourense. Pero chegados a este punto, todo semella ser cuestión de vontade: Quere Ourense un festival de cine? Quere Galicia que Ourense teña un festival de cine?
No tocante á primeira cuestión, non semella haber moita vontade por parte dos nosos gobernantes de apostar por el festival, alén de garantir que poida verse cinema (non comercial) na cidade ao longo do ano, un papel que o Festival desenvolve cunha programación de carácter anual en colaboración continuada nas últimas edicións co histórico Cineclube Padre Feijóo (no ciclo conxunto denominado +Cine). En relación ao segundo interrogante, ábrese o debate, sobre todo tendo en conta os esforzos de actores diversos do sector audiovisual (unha nova intelligentsia que xoga e mira dende a barreira) por centralizar (ou se cadra sería máis aceptable dicir acaparar) sinerxias, querendo repartir e quedar coa mellor parte.
Outro Festival é posible (?/!)
Unha parte do equipo que a día de hoxe está a traballar no Festival de Cine de Ourense ten a firme convicción de que outro festival é posible, e mesmo de que en circunstancias tan excepcionalmente adversas como as deste ano, tras un longo periplo polo deserto, por fin se empezan a dar pasos para volver ao camiño axeitado (que esta edición o OUFF coincidise nas mesmas datas e rematase perdendo moitas propostas de programación ante un rexuvenecido Festival de Sevilla beneficiado pola marca Cienfuegos debería tomarse como un signo positivo de ir na dirección axeitada). Pero para iso os poderes fácticos teñen que permitir e apoiar esa viraxe.
No ámbito municipal, o Festival podería entenderse dentro dunha aposta pola Cultura (en maiúscula), entendendo o OUFF como un evento singular que debe ser potenciado polo erario público (sen facer de paganinis: falamos dun modelo de festival low-cost e sostible, con subvencións pero coa achega fundamental do capital privado, agora que tan en boga está o mecenado). No terreo autonómico, o Festival debería ser recoñecido por fin como unha punta de lanza estratéxica do sector audiovisual de Galicia: por unha banda, ligado estratexicamente no calendario a outros eventos que consideramos irmáns (Play-Doc, Cans, Curtocircuíto, Amal, S8), en estreita colaboración coa única filmoteca que existe en Galicia (o CGAI) e en permanente contacto coas empresas do audiovisual (outro debate sería o papel que debería xogar o AGADIC). Por unha vez, deberían ser as ideas e non a política as que definisen a este festival. Por que non aproveitar para o ben común e tentar darlle sentido a un evento con 17 anos de historia (e que neste momentos é un lenzo en branco cheo de posibilidades) en troques de tentar reinventar o círculo periodicamente con novas torres de Babel que non sobreviven ás lexislaturas ou ós intereses particulares?
Lonxe de utopías, e poñendo os pés no chan, o Festival de Cine de Ourense (se é que cando leades estas liñas, prezados lectores, segue existindo como tal…) semella un gran avión aparcado no hangar municipal que uns queren empregar como chatarra, outros para montar unha cafetería e outros para facer proxeccións clandestinas aproveitando o desuso.
O realizador alemán Christian Klandt gañou o Gran Premio Calpurnia ao mellor filme na 13ª edición do festival co seu primeiro traballo, Weltstadt (Christian Klandt, 2008)
Unha anécdota a xeito de epílogo
Unha das historias do maldito 17 OUFF foi o regreso á competición oficial coa súa segunda cinta do cineasta alemán Christian Klandt, un neno prodixio que gañara a Calpurnia á Mellor Película coa súa ópera prima cinco anos antes, regresando pola porta grande. Un dos obxectivos dun evento destas características debería ser o de crear escola e servir de caldo de cultivo para as novas xeracións de realizadores, e Klandt convertérase no primeiro pupilo do festival en retornar á alma mater. Parolar co Christian entre copas de licor café serviu para poder reavaliar o Festival con outra perspectiva dende os seus ollos, comparando o que el vira na súa primeira estadía co que atopaba agora. O teutón si que notaba certos cambios, unha certa perda ou regresión de máis a menos, que tampouco lle parecía moi preocupante, pois víaa como unha constante na maioría dos festivais internacionais nestes tempos de crise (se el soubese…). O que si aseguraba é que o Festival de Ourense seguía a conservar unha identidade que el percibira na visita anterior e que aínda que non era capaz de definila con verbas, existía, e facíao único. Algo de razón debe ter, e unha certa calidade inefable e platónica debe estar gravada no ADN deste festival que resiste máis aló das derivas e os partidos políticos. É un tesouro agochado que só precisa de afoutos expedicionarios que o saquen á luz (ou unha semente que sobreviviu en a varios invernos hostís e debería finalmente agromar, se prefides outra metáfora). Nada nos gustaría máis que o Festival de Cine de Ourense puidese seguir existindo dentro dun lustro para recibir unha hipotética nova visita do amigo alemán e constatar daquela que foi desa identidade latente que el declaraba recoñecer.
