‘CONTRACAMPO’: REVISTA DE COMBATE

A morte o pasado 20 de febreiro de Francisco Llinás, crítico cinematográfico, activista cultural e fundador da revista Contracampo, publicación cinematográfica prolongada durante 42 entregas entre abril de 1979 e outono de 1987, trae ao recordo a significación dunha aposta editorial hoxe aínda diluída ou pouco coñecida, en ocasións mal dixerida polas sucesivas operacións de desmemoria levadas a cabo sobre o frutífero marco da etapa da transición política española nas súas vetas máis radicais moi e a pesar do seu grao de influencia. O carácter especializado da revista nun ámbito específico que sinalaba o predominio da investigación sobre a mera divulgación e información fílmica, con moitas variantes posibles –obsérvese a diferencia de obxectivos, perspectivas ou destinatarios con respecto as outras publicacións coetáneas ou coincidentes en distintos momentos desa etapa histórica (en especial Fotogramas, Dirigido por…, Cinema 2002 ou Casablanca)-, acrecenta as dimensións do seu legado, as satisfactorias ramificacións da súa herdanza.

Os oito anos de vida de Contracampo, definidos con excelencia nun texto de Asier Aranzubia -“Vida y milagros de una revista de combate. Contracampo (1979-1987)”-, incluído na homenaxe que Cátedra dedicou no ano 2007 á revista e á que nos referiremos máis adiante, un estudo pormenorizado que virtualmente exime de calquera esforzo posterior, perfilan un proxecto colectivo cheo de rigor e ambición, influído polas correntes de estudo das que en boa medida a crítica, teoría e historiografía española quedaran á marxe. É dicir, a análise textual, o estruturalismo, boa parte dos postulados semióticos en boga ou a psicanálise. Porén, toda a aventura vai aparecer sublimada pola sutil (ás veces mesmo contundente) e inusitada radicalidade política, que envolve, define decididamente o conxunto. A perspectiva metodolóxica tomada nestes anos vai enfiar en paralelo e de maneira farto coherente o devir ou a traxectoria como teóricos, historiadores, críticos, docentes, programadores e mesmo cineastas de moitos dos seus colaboradores.

Convén formular e tratar de responder algún que outro interrogante para mergullarse nesta aventura. O primeiro delimita o alcance do contexto inmediato e filtra a declaración de intencións na que se apoia a particular idiosincrasia do proxecto. Morto en 1971 o seu precedente máis evidente, Nuestro Cine, con que tipo de revistas se atopa ou convive Contracampo no seu periplo? Por un lado, a vertente Variety de Fotogramas, a lendaria publicación barcelonesa xurdida en 1946, unha revista de difusión comercial que miraba (e mira) sen reparos cara ao substrato industrial e a sociedade do marketing asumido, reportándolle ambos aspectos máis que importantes ventas e ampla difusión. Por outro, un sector aparentemente máis esixente polo que pululan a cinefilia visceral pouco dada ao experimento de Casablanca, nada en 1981, con xentes como Fernando Trueba e Carlos Boyero como capitáns da nave, defensores dos restos do New Hollywood, de certo cine europeo de autor e tamén preocupados polo cine español; o clasicismo atrabiliario de Dirigido por…, aparecida en 1972 (e aínda activa), experta en estudos de obras completas de cineastas, con preceptivos recorridos en orde cronolóxica; o irregular caixón de sastre que representa entre 1975 e 1980 a experiencia de Cinema 2002.

Outra cuestión esencial ven delimitada pola configuración dos contidos e os nomes participantes. O núcleo gordo da revista, o grupo de redacción con algúns dos principais colaboradores, con inesperadas ausencias (Javier Maqua, os irmáns Pérez Merinero, Domènec Font), estaba constituído por xentes como o citado Llinás, editor-director de principio a fin, Julio Pérez Perucha, Santos Zunzunegui, o musicólogo José Luis Téllez, Juan Miguel Company, Manuel Vidal Estévez, Javier Vega, Jorge Urrutia, Jenaro Talens, Vicente Ponce, Ramón Sala, Joan Batlle, José Vicente García Santamaría, Ignasi Bosch, Alberto Fernández Torres, Jesús González Requena ou Manuel Palacio, coa incorporación progresiva nos números finais de mozos como Vicente Sánchez-Biosca e Rafael R. Tranche. Todos, practicamente sen excepción, figuras relevantes na reflexión fílmica logo do peche da revista. Todos, sen excepción, implicados nunha operación, como ben reflicte Asier Aranzubia, de “voluntarismo militante”. As orixes, colectivos de guerrilla cheos de erudición, talento e perspicacia como Marta Hernández ou a fugaz publicación La Mirada. Os obxectivos, preclaros: a vontade por pelexar contra o ensimesmamento tradicional da crítica (e será o desexo de xerar debate, de procurar canles de interacción co lector cómplice o elemento definitorio que máis se pronuncia co tempo como efecto singular da existencia da publicación); a robusta proposta artellada de xeito multidimensional como unha tentativa de intervención na realidade de carácter non só estético senón tamén sociopolítico, histórico, de aí a importancia e preocupación por todo aquilo que ten relación co cine español. A independencia, a fortaleza dun espírito de disidencia que insolitamente aceptaba a autocrítica colisionan coas liñas xerais esbozadas nas outras revistas, marcadas polo comentario impresionista e a obsesión autoral.

O modesto deseño, a coidada e coherente estrutura -unha división en seccións que responde ao desexo dun sentido organizativo preciso, incluíndo traducións de autores valiosos (de Barthes a Bazin) e a “Mesa revuelta”, cuña da actualidade perenne que reúne moitos puntos de interese– ou o cambio do formato (a partires do número 34 o modelo revista tradicional transfórmase en libro de pequeno tamaño) vincúlanse cos contidos. O cambio de periodicidade no tramo final, de mensual a trimestral, acentuado nos dossieres específicos que se editan, marca a súa conversión, como colofón, en revista marcadamente científica, acurralado o presente máis urxente pola reflexión elaborada.

Fragmentos dunha imaxe

As consecuencias do ideario adoptado e a súa plasmación, o continxente de escritos, indican as liñas de intervención que se trazan. A comprensión da agonía do fenómeno do New Hollywood a finais dos anos 70, coa sucesión de hecatombes perpetradas por Friedkin, Coppola, Scorsese ou Cimino, conducen a un cambio de paradigma que provoca un dos puntais obsesivos da revista, a impugnación de boa parte do cine norteamericano, entendido como banal, pueril, impositivo, reaccionario, discurso hexemónico, feito referendado na nova década co esplendor do modelo de relato Lucas / Spielberg. A reescritura da Historia do cine español –o estudo do propio cine, con paseos polo pasado, indagacións sobre os seus retos, desafíos e crises, é o núcleo que alenta e vai englobar Contracampo– leva a fomentar autores que desde vías distintas, van da mítico-poética (Gutiérrez Aragón) á cómica apegada ás tradicións culturais españolas (Berlanga, Fernán-Gómez), pasando por liñas políticas de provocativa defensa da eficacia panfletaria e pretensións dignamente populistas do malogrado Eloy de la Iglesia, enlazan coa pretensión de análise máis ou menos común dos redactores. Nomes como Drove, Viota e Álvaro del Amo, títulos como Después de…, Animación en la sala de espera, Cada ver es, son tamén loubados nunhas páxinas que reciben ao primeiro Almodóvar, respectan a Borau, Zulueta, Chávarri ou Guerín, ao tempo que esnaquizan a heroes da progresía oficial (Carlos Saura como caso paradigmático).

O número de partida explica a opción tomada: un achegamento a un dos grandes frescos documentais da transición, La vieja memoria de Jaime Camino, ou a incorporación das voces vedadas polo relato oficial; unhas amplas consideracións en torno á celebración do Congreso Democrático del Cine Español; un artigo sobre o discurso “dogmático” de Hollywood; unha análise textual de Damas del teatro de Gregory La Cava ou a rehabilitación de nomes descoidados no pasado, e sintomáticas reseñas de filmes de Eloy de la Iglesia, Mijail Romm ou Arturo Ripstein. Estas opcións, o compromiso histórico contraido e os cruces coa realidade alcanzan o seu apoxeo cun dos momentos máis celebres, o estudo sobre a representación escénica do golpe de estado do 23-F que se organiza no número 20. A posta en valor de autores entón non tan atendidos no noso país de xeito tan consistente (Akerman, Delvaux, Oliveira, Bertolucci, Oshima, os Taviani, Syberberg, Berzosa, Raúl Ruiz, Godard, os documentalistas da RDA Heynowski e Scheumann, Engström e Theuring, Angelopoulos), o aplauso ao underground –mesmo John Waters- e a revisitación ou redescubrimento dos antepasados con novas miradas (Chaplin, Eisenstein, Griffith, Sirk, Ophuls, Lubitsch, Pasolini, Renoir, Ozu, Mizoguchi, Menzies, Biberman, Sternberg, Von Stroheim, Nicholas Ray, Hitchcock, Buñuel) mestúrabanse coa exploración por xéneros (especiais dedicados ao musical, ao terror, dúas partes á pornografía) e o tratamento con carácter monográfico de cuestións como a televisión, o videoarte, a vangarda e a psicanálise. O último número, nada menos que consagrado á “Enunciación y punto de vista”, exemplifica como testamento a reunión dos complexos dispositivos teóricos artellados en toda esta etapa.

As capacidades de Contracampo e a súa propia intrahistoria van contemplar con posterioridade á súa desaparición varios feitos esenciais a modo de pisadas influíntes, perdurables. Primeiro, a eclosión das súas teses sobre a escritura fílmica patria na emblemática Antología crítica del cine español (1906-1995), editada por Cátedra en 1996 e coordinada por Julio Pérez Perucha, pasando pola regularización das liñas de investigación emprendidas por publicacións como Archivos de la Filmoteca e, desde logo, a influencia académica e científica exercida sobre xeracións de estudosos. Segundo, o tributo directo, a saída na mesma editorial Cátedra en datas recentes dunha escolma de textos da revista co título Contracampo. Ensayos sobre Teoría e Historia del cine (2007), edición a cargo de dous dos seus artífices, os prestixiosos analistas e docentes Santos Zunzunegui e Jenaro Talens, unha obra que recolle algúns dos escritos máis significativos e, sobre todo, as liñas mestras da intervención desenvolvida, un paroxismo da idea da publicación como obxecto de estudo e un recoñecemento do seu lugar simbólico, un espazo despexado da maldita corrección política favorecido, ben é certo, polo curso dos tempos, o período histórico que lle correspondeu vivir.

Comments are closed.