CURTAS 2016: XENEALOXÍAS EN ESPIRAL

Público e crítica tiñan moitos motivos para estar á vontade no último Curtas Vila do Conde: o reencontro cos amigos, o gol do Éder, o sol do verán ou as copas na noite. Neste sentido, a experiencia do festival estivo á altura das expectativas, mais o nivel dalgunha sección, nomeadamente da competición nacional, ficou un bocado por debaixo doutros anos. O problema, como xa argumentaron os meus colegas Luís Mendoça e Jorge Mourinha nas súas respectivas crónicas para À Pala de Walsh e Ípsilon, foi que moitos dos filmes portugueses presentados a concurso recuncaron nunha serie de lugares comúns que, malia seguir funcionando, alertaban dun certo esgotamento e estancamento creativo. Este uso e abuso de fórmulas xa testadas facía de moitos filmes uns dignos epígonos dos seus modelos: filmes notábeis, previsíbeis e recoñecíbeis, onde a voz dos seus respectivos directores ficaba afogada baixo o recurso á caligrafía.

O xurado debeu percibir o perigo desta tendencia cara a endogamia, porque decidiu salientar dúas coproducións luso-francesas dirixidas por cineastas luso-descendentes: António, Lindo António (Ana Maria Gomes, 2015) e A Brief History of Princess X (Gabriel Abrantes, 2016), dous filmes cun pé dentro e cun pé fóra da escena cinematográfica nacional. Esta escolla reforza unha das ideas que eu defendía hai uns meses nun artigo científico publicado na revista Aniki, titulado “Mudar de Perspetiva: A Dimensão Transnacional do Cinema Português Contemporâneo”. Nese texto, eu argumentaba que era tempo de pensar o cinema portugués a partir das súas ligazóns con outras cinematografías (ligazóns estéticas, temáticas e económicas) en troques de a partir das súas diferenzas, dos seus riscos identitarios únicos, coma se o cinema portugués fose un ecosistema illado, autárquico e fechado sobre si mesmo – cousa que, por sorte, nunca foi, nin nos primeiros tempos de Manoel de Oliveira, que dirixiu Douro Faina Fluvial (1931) baixo a influencia confesa de Berlin: Die Sinfonie der Grosstadt (Walter Ruttman, 1927).

Boa parte dos filmes incluídos na competición nacional foran concibidos a partir dunha idea restrinxida do que é (e do que debería ser) o cinema portugués. Son filmes demasiado parecidos a outros filmes portugueses, filmes réplica, filmes rémora, filmes que recoñecen de xeito excesivamente explícito a súa pertenza a unha determinada xenealoxía do cinema portugués contemporáneo (aquela encarnada por Manuel Mozos, Teresa Villaverde, João Pedro Rodrigues, Miguel Gomes, João Nicolau e João Salaviza), sen decatarse de que esa declaración non lle fai precisamente moita xustiza aos achados desa liñaxe, se non que os desvirtúa ao convertelos nun produto que se pode imitar e replicar. Mozos, Villaverde, Rodrigues, Gomes, Nicolau e Salaviza introduciron novas formas e ideas no cinema portugués, moitas delas procedentes doutros paralelos internacionais, das que hoxe viven os seus epígonos, se cadra dun xeito inconsciente. Esta fidelidade á xenealoxía vólvese infelizmente na súa contra, porque limita as súas posibilidades de evolucionar a través do contacto con outras tradicións cinematográficas, mesmo cando o resultado, en termos obxectivos, é positivo. Ese foi o paradoxo da competición nacional do Curtas deste ano: unha escolma de bos filmes que rara vez foron quen de desmarcarse dos seus modelos.

António, Lindo António (Ana Maria Gomes, 2015)

António, Lindo António (Ana Maria Gomes, 2015)

O Cinema da Diáspora

Ana Maria Gomes, a directora de António, Lindo António, título gañador do premio ao mellor filme da competición nacional, é unha cineasta da diáspora: portuguesa de orixe, mais francesa de nacemento. O seu filme é un retrato familiar atravesado pola figura dunha pantasma: o seu tío António, que marchou sendo novo para o Brasil, para evitar a tropa, e do que nunca máis se soubo en cincuenta anos. António é o fillo pródigo, o mau irmán, o desaparecido, o ausente. Ana María Gomes pregunta con moita paciencia e agarimo á súa avoa e a seus tíos por este personaxe, e todos ceiban ante a cámara a carraxe e xenreira que gardan contra el, por telos esquecido. Estas secuencias están filmadas durante un verán nunha aldea da Serra da Estrela, nunha paisaxe dunha beleza arisca e agreste que funciona como unha metáfora perfecta para os sentimentos que suscita o tío Antonio entre os seus achegados. A seguir, o filme dá un salto ao Río de Janeiro, onde a cineasta inicia unha procura quimérica preguntando á xente que encontra nas praias da cidade por seu tío. António, Lindo António mestura así elementos do retrato familiar e do filme-enquisa cunha pequena intriga ao xeito de Searching for Sugar Man (Malik Bendjelloul, 2012). O misterio creado arredor deste personaxe consegue capturar por completo o interese do público, que verá satisfeitas as súas expectativas nun final onde a cineasta atina a cortar plano e diálogo no momento máis significativo.

Gabriel Abrantes, pola súa banda, é outro cineasta da diáspora, fillo de pais portugueses nado nos Estados Unidos. A súa peza A Brief History of Princess X é un divertido e vertixinoso ensaio filmado capaz de condensar en apenas sete minutos a biografía artística da escultura ‘Princess X’, de Constantin Brancusi: un retrato da princesa Marie Bonaparte que tenta representar a esencia da feminidade a través dunha figura que se asemella a un gran falo dourado. Abrantes conta esta historia a través dunha reconstrución de época comentada pola súa propia voz cunha retranca moi contemporánea, que mesmo inclúe un gag bastante logrado co novo falo que ilumina á humanidade: o pau selfie. Esta brincadeira valeulle, con xustiza, o premio a mellor realización, en parte pola súa capacidade para convocar unha inmensa variedade de recursos cinematográficos nesta curta.

A Brief History of Princess X (Gabriel Abrantes, 2016)

A Brief History of Princess X (Gabriel Abrantes, 2016)

António, Lindo António e A Brief History of Princess X son dous exemplos positivos do encontro do cinema portugués co mundo a través da ollada de dous cineastas que saben tirar proveito da súa condición transnacional. Outros filmes desta mesma competición, no entanto, procuraron ese encontro con menos fortuna, como lle acontece a Feitos e Ditos de Nasreddin II (Pierre-Marie Goulet, 2016), a continuación portuguesa da serie de curtametraxes francesa Faits et Dits de Nasreddin (Pierre-Marie Goulet, 1993). Ambas partes están centradas nas historias deste personaxe popular da tradición sufí, contadas a través dunha posta en escena lacónica e mecánica que non mudou moito nos vinte e tres anos que as separan. Neste caso, o triple encontro entre as tradicións francesa, portuguesa e sufí crea un híbrido que resulta falso en calquera delas, e que tampouco axuda a actualizar ou ampliar o legado deste personaxe.

Sebastião, O Fantasma (Lúcia Prancha, 2015) é á súa vez unha peza etnográfica filmada no litoral brasileiro, na comunidade albina dos Lençois, onde tamén transcorría a curta documental Sanã (Marcos Pimentel, 2013). Os membros desta comunidade considéranse descendentes directos do desaparecido Rei Sebastião, unha lenda que incita á artista visual Lúcia Prancha a procurar rastros deste mito nas tarefas cotiás e na memoria oral desta xente. O concepto do filme resulta bastante máis interesante que o seu desenvolvemento, que nunca chega a ir alén desta premisa inicial. Pola contra, o thriller psicolóxico Severed Garden (Gonçalo Almeida, 2015), realizado na London Film School, funciona á inversa: desta vez o desenvolvemento é notábel, sobre todo en termos de posta en escena e creación de atmosferas, malia partir dunha historia pouco orixinal e ateigada de buracos narrativos. A calidade da produción contrasta coa superficialidade da súa proposta, que xira arredor dos pesadelos dunha muller ante a súa inminente maternidade. A fasquía desta curta, canda a súa vontade explícita de crear imaxes poderosas e perturbadoras, dá a entender que o principal obxectivo de Gonçalo Almeida á hora de saír ao encontro do mundo non era outro que o de integrarse na industria como director de xénero, unha aspiración moi lexítima que ben pode chegar a bo porto se polo camiño o realizador se atopa cos proxectos axeitados.

Por Diabos (Carlos Amaral, 2016)

Por Diabos (Carlos Amaral, 2016)

Por Diabos (Carlos Amaral, 2016), por último, foi un dos poucos traballos presentados na competición nacional, realizados dende e sobre Portugal, cunha forte vontade anovadora. Trátase do relato da misteriosa desaparición dunha mestra de Trás-os-Montes nos anos setenta contado exclusivamente a través de fotografías e metraxe de arquivo. O maior achado desta curta é o xiro que dá cara a ‘etnoficción’ –unha expresión moi afortunada coa que Francisco Noronha describía este filme no catálogo do festival– no momento no que o comentario suxire que os responsábeis desa desaparición poderían ser os demos encarnados polos caretos do entrudo transmontano. A idea esgótase aos poucos minutos, mais esta mestura de thriller, etnografía e metraxe de arquivo consegue importar ao cinema portugués unha idea que ten funcionado relativamente ben noutras cinematografías, comezando pola arxentina – e estou pensando, en concreto, en Balnearios (Mariano Llinás, 2002).

A Liñaxe Consanguínea

Os mellores herdeiros son sempre aqueles que gardan unha maior proximidade cos seus devanceiros. Emporiso, entre todas as curtas que seguían modelos xa asentados no cinema portugués, cómpre recoñecer que O Dia do Meu Casamento (Anabela Moreira & João Canijo, 2016) ten o mérito de ampliar os retratos familiares que leva dúas décadas filmando João Canijo cara un universo máis íntimo e menos tremendista, onde as crises –un vestido de noiva que non se pecha– e a traxedia –o asasinato sádico dun parrulo a mans dunha nena inconsciente– fican diluídas na apisoadora do cotiá. A curta reconstrúe as rutinas domésticas previas a unha voda paisana, botando man para iso dun rexistro de ficción documental: Anabela Moreira sitúase desta vez diante e detrás da cámara, interpretando á noiva coa axuda da súa propia familia (súa nai e súa irmá encarnan á nai e a irmá da noiva), mentres Canijo, que interpreta a un dos convidados, conserva o seu bo ollo compositivo para os interiores domésticos. A curta resulta tensa e empática, ocorrente e recorrente, malia que fica lonxe do nivel acadado noutros traballos desta dupla –nomeadamente, Sangue do Meu Sangue (João Canijo, 2011).

O Dia do Meu Casamento (Anabela Moreira & João Canijo, 2016)

O Dia do Meu Casamento (Anabela Moreira & João Canijo, 2016)

Outro caso dun herdeiro honroso é Eduardo Brito, que se sitúa con Penúmbria (2016) no mesmo territorio estético e conceptual que Ruínas (Manuel Mozos, 2009). A filiación, neste caso, volve ser directa, porque Britos é o guionista dunha das últimas curtas de Mozos, A Gloria de Fazer Cinema em Portugal (2015). A súa Penúmbria, igual que Ruínas, é unha viaxe cinematográfica por paisaxes arquitectónicos abandonados, onde a figura humana está ausente até os dous últimos planos. O comentario fálanos dunha cidade fantasma, a Penúmbria do título, que os seus habitantes deciden abandonar logo de comprobar, xeración tras xeración, a imposibilidade de vivir nela. Esa cidade é unha metáfora para estes tempos troikados, do mesmo xeito que Ruínas fora a súa premonición. O espectador galego recoñecerá de seguida as localizacións escollidas, porque Brito creou esta cidade imaxinaria a partir de imaxes espigadas de varias vilas da Costa da Morte, como Muxía, Fisterra ou Corcubión. Esta decisión dálle un valor documental engadido ao filme, xa que o espazo da metáfora xorde do espazo real de tres vilas golpeadas dende hai anos polo infortunio, do chapapote do Prestige ás retalladas do austericidio.

A euforia e fascinación que sentín ao rematar de ver Penúmbria tivo que ver co feito de que o meu traballo de investigación xira precisamente arredor da construción cinematográfica de espazos reais e imaxinarios. As localizacións galegas e as alusións metafóricas á crise económica tamén axudaron, por suposto, mais os outros dous filmes da competición nacional baseados no mesmo modelo –identificado, na súa versión portuguesa, con Ruínas, como xa dixen– non conseguiron espertar en min tanto interese: un, Fiesta Forever (Jorge Jácome, 2016), reconstrúe mediante animación 3D os espazos de varias discotecas abandonadas onde aínda ecoan as conversas de antigos esmorguistas, atrapadas nestes lugares como tantos obxectos persoais que aló se perderon; mentres que o outro filme, A Casa ou Máquina de Habitar (Catarina Romano, 2016), emprega unha animación máis artesanal e de estilo onírico para ilustrar os testemuños de cinco persoas que reflexionan sobre as lembranzas das casas onde moraron. Ambas propostas parten de ideas sólidas cheas de posibilidades, mais van pouco a pouco esmorecendo por mor da súa excesiva duración – Fiesta Forever– ou dispersión –A Casa ou Máquina de Habitar.

Pedro (André Santos, Marco Leão, 2016)

Pedro (André Santos, Marco Leão, 2016)

A diferenza entre un herdeiro e un epígono é sempre algo difusa, unha cuestión de matiz, asegún se queira ver en positivo ou en negativo. Os filmes de João Salaviza, por exemplo, poderían considerarse como herdeiros dos de Teresa Villaverde, mais curtas como Setembro (Leonor Noivo, 2016), Pedro (André Santos, Marco Leão, 2016) ou Cidade Pequena (Diogo Costa Amarante, 2016), todas elas centradas en relacións conflitivas materno-filiais, serían máis ben epígonas desta liñaxe – Pedro inclúe mesmo algunha referencia ao universo de João Pedro Rodrigues, e tamén unha secuencia copiada de xeito evidente de L’inconnu du lac (Alain Giraudi, 2013). A mesma afirmación podería realizarse dos filmes de Miguel Gomes e João Nicolau, herdeiros dos de João César Monteiro, fronte a Zootrópio (Tiago Rosa-Rosso, 2016) ou À Noite Fazem-se Amigos (Rita Barbosa, 2016), epígonos do espírito lúdico asociado coas producións de O Som e a Fúria – À Noite Fazem-se Amigos está, de feito, producido por O Som e a Fúria, e conta mesmo coa presenza de João Nicolau e Mariana Ricardo como actores, mais carece por completo do encanto dos seus mellores traballos.

Herdeiros ou epígonos, eu recoñezo que gostei, como espectador, da posta en escena distanciada e desapaixonada de Setembro, da montaxe crúa, áspera e seca de Pedro, e dos diálogos en bucle de Zootrópio, mais recoñezo, como crítico, que estas propostas están varadas no ronsel dos seus referentes. Que é daquela o que debemos valorar como espectadores e como críticos? Que os cineastas compartan os nosos gustos ou que sexan capaces de ampliárnolos? Toda arte xorde da repetición, mais toda repetición precisa tamén dalgunha variación.

Comments
One Response to “CURTAS 2016: XENEALOXÍAS EN ESPIRAL”
  1. Olá! Obrigado pela referência ao meu texto do catálogo. Parabéns pelo site, que já acompanhava. Um abraço, FN (www.obosforo.blogspot.com)