DOC LISBOA 2013 (1/2): PROGRAMAR É POLÍTICA

Doc Lisboa. Un festival que conta con seis salas nas que se están a pasar filmes de maneira simultanea, e ás que aínda se lle suman actividades paralelas e outro par de espazos con proxeccións máis esporádicas. Un festival no que chegar dunha sala a outra leva unha media de 20 a 45 minutos, aínda utilizando o metro. En resumo, un verdadeiro mastodonte cinematográfico. Loxicamente, imposible ver todo, tópico que se di en case todos os certames, pero aquí non esaxeramos. Un pode quedar coa sensación de que máis é menos, que seleccionar un número tan elevado de documentais pode diluír a proposta. Sen dúbida, é un risco que Doc Lisboa asume. Mais tendo en conta que Riscos é unha das súas seccións máis imaxinativas, coido que non é unha palabra que lles asuste.

Honestamente, logo dunha semana de andaina polas rúas e salas lisboetas, e uns trinta filmes visionados, xa non sei a que sección pertence cada un. Pouco importa. O certo é que o sentimento de coherencia da súa programación permanece e aséntase días despois, con dúas liñas moi claras: cinema político – vía o documental directo – e o diario filmado – con toques performativos – como ferramenta de exploración social. Esta primeira crónica do festival centrarase no primeiro aspecto. E nel, hai dous filmes que sobresaen sobre os outros e que van da man. Citar estes dous nomes é como establecer unha liña de mestre – discípulo que atravesa todo o cinema directo. Referímonos a Frederick Wiseman e Wang Bing. Os seus últimos filmes, At Berkeley (2013) e ‘Til Madness Do Us Apart (2013) non supoñen en absoluto ningunha sorpresa, simplemente o asentamento dunha estética – e unha ideoloxía – na que ambos levan indagando moito tempo.

Wiseman é o grande cineasta das institucións, e neste caso volve ás aulas para filmar unha das súas obras máis completas e complexas. O documentalista métese na famosa universidade pública estadounidense para trazar as liñas mestras do desmantelamento da súa identidade. Non filma só os alumnos. Cólase tamén nos consellos da universidade, nas oficinas do campus, nas protestas contra os recortes, infíltrase no despacho do decano. Captura durante horas o día a día, observa a realidade tal como se lle presenta e despois… monta. É aquí onde reside o xenio de Wiseman, na súa capacidade para elixir os treitos de vida máis significativos do que rexistrou, ordenalos con coherencia e establecer un discurso. Un profesor de Física explica ben o que o cineasta pretende. Como percibimos o tempo? Precisamente porque o noso cerebro identifica unidades mínimas de repetición. Isto é, se eu chisco o ollo varias veces seguidas, establecerei unha secuencia pola que poido medir o tempo que ocupa que eu peche e abra a pálpebra, precisamente porque o comparo con toda a estrutura. Se movo o brazo arriba e abaixo, poido establecer outra secuencia, e medir canto me leva realizar tal movemento con respecto a unha serie. Coma o profesor explica aos seus alumnos, hai dúas metáforas do tempo: a liña e o círculo. No caso de Wiseman, os planos e a secuencia. Cada treito do filme expón unhas ideas, unha idea leva a outra, remata, e a seguinte enlaza cunha anterior. Un círculo. O círculo de Wiseman neste filme, de estrutura musical e poética, por moi narrativo que aparentemente se presente, é a longa secuencia do consello reitor, no que se deciden os drásticos cambios que se van realizar pola situación económica da universidade. Baixa o investimento público, hai que facer algo para garantir a supervivencia. Dá realmente medo o que se propón: despedimento de profesores, subida de taxas, aumento de capital estranxeiro con máis estudantes internacionais… E todo fica xustificado polo reitor coa excelencia como principal argumento. A excelencia a que prezo? Se os fundadores de Berkeley poden estar orgullosos de algo é de propor e ser capaces de desenvolver unha universidade diversa e para todos, fronte aos modelos anglosaxóns máis tradicionais e puramente privados de Harvard ou Cambridge. Trátase, no fondo, dunha cuestión ideolóxica, e o que Wiseman documenta, ao que asiste o espectador, é ao verdadeiro desmantelamento deste sistema, máis xusto, e a súa substitución por un no que reinan as crúas leis do mercado. Estase a producir en todo o mundo e somos conscientes. A grandeza do filme radica en que o explica con claridade meridiana, ao tempo que liga todo este proceso ao ámbito no que se circunscribe, o norteamericano: fende as súas imaxes na cultura de todo un pobo. E por iso é relevante.

A China que o réxime non quere ensinar

Tanto coma ‘Til Madness Do Us Apart. Ese “ata que a tolemia nos separe” do título é xa toda unha alegación de Wang Bing contra unha realidade funesta que está a acontecer na China actual. Onde xa filmara a súa anterior Three Sisters (2012), na provincia de Iunnan, Bing visita agora un centro psiquiátrico, onde no fondo rematan todos os contrarios ao réxime actual cando este precisa afastalos da vida pública. Unha tortura peor que un cárcere tradicional, no que moitos rematan por perder a consciencia do que un día foron. Esta horrible maquinaria de opresión queda rexistrada polo realizador como é habitual no seu selo. Achégase a todos os pacientes que considera importantes para capturar o que acontece aí dentro, gaña a súa confianza, e ségueos a todas partes. O modelo é o mesmo que o de Wiseman, mais poderiamos dicir que evolucionado, pois onde o norteamericano coloca varias cámaras e establece unha posta en escena previa no espazo que vai filmar, Bing está só e improvisa, constrúe o filme sobre a marcha. El é o camarógrafo, o sonidista e o editor de todas as súas obras. En resumo, o autor total, un que pode selo grazas ás pequenas cámaras dixitais, que mete onde lle peta e coas que logra, seguramente, establecer un maior nivel de intimidade cos personaxes que non acadaría co 16 mm. propio do cinema directo clásico.

Mais houbo outras propostas interesantes, alén destes dous peliculóns, respecto da capacidade do cinema como dispositivo político. Unha das máis radicais foi a de James Benning en Stemple Pass (2013). A cinta consta de catro partes de idéntica duración – media hora – correspondentes ás estacións do ano, nas que queda rexistrada a paisaxe do vale do título. Esta lenta observación do territorio permite fixarse en como a luz incide sobre as superficies – as follas das árbores, os troncos, as montañas do fondo… Máis aló deste pracer contemplativo, un off tirado de diarios e informes de homes que atentaron con bomba, buscando unha volta ás nosas orixe naturais e repudiando a alienación que pode xerar o avance tecnolóxico; confire á cinta unha vertente política, que condiciona a lectura duns planos a priori limpos de significado. Benning reflexiona deste modo sobre a propia natureza da imaxe para crear discurso.

Nación… que nación?

Fóra dos grandes nomes, houbo un conxunto de propostas que compartiron unha mesma preocupación polo concepto da identidade nacional. En todas elas, os valores asociados a un Estado, e o propio estatuto legal de cidadán, ficaban nun limbo de difícil definición. Volvendo a China, nese país un precisa dun permiso de residencia para poder quedar na zona do Estado que lle corresponda e, fóra dela, é tratado practicamente coma un emigrante ilegal. Isto, evidentemente, leva a abusos do poder e violación dos dereitos humanos, coma moitos activistas teñen denunciado. Zhu Rikun é un destes. En The Questioning (2013) coloca unha cámara oculta nunha habitación na que a policía entra a facer un control. O filme é iso, un único plano no que se desenvolve sen cortes a conversa mantida entre o cineasta e o axente da lei, no que fica ao descuberto a perversión desa excesiva burocracia.

En Kelly (Stéphanie Regnier, 2013) asistimos coa entrevista como principal mecanismo da película, aos múltiples e infrutuosos intentos dunha emigrante peruana en Marrocos para pasar a Francia. Tendo sido criada na Guaiba Francesa, cun francés case impoluto, e sentindo a idea da República e da Metrópole, que é o que fai a Kelly non francesa? Ou por que é máis peruana que gala? Avi Mograbi ten o mesmo dilema en Dans un jardin je suis entré (2012) – análise máis profunda na nosa crónica do FID Marseille – cando vai na procura das orixes familiares. É israelí, sen dúbida, mais tamén árabe. O protagonista de Eclipses (Daniel Hui, 2011), é norteamericano ou realmente de Singapur ao ser fillo de emigrante? Sobre isto reflexiona unha historia que divide as dúas identidades asociándoas a ficción e documental dun xeito nada obvio, que se vai despregando conforme avanza a trama. Eric Baudelaire fala en The Ugly One (2013), a súa primeira ficción, en esencia, da incapacidade de facer unha revolución, pois esta é un levantamento – o palestino – que non termina de concretarse precisamente pola súa difusa – ou múltiple – identidade nacional.

Parte da cota lusa tamén estivo moi marcada pola política. No mesmo espírito de cinema directo de Wiseman ou Bing, Tiago Afonso rodou no cárcere de Guimarães Tempo / Espaço (2013) sobre un conxunto de reos que realizan actividades ocupacionais de todo tipo para paliar a súa situación de exclusión social. Na sinopse pinta mellor do que o filme realmente é. A diferencia dos autores cos que abrimos este artigo, Afonso non logra ir máis aló do simple rexistro destas situacións, e ao filme fáltalle discurso. Todo o contrario que lle ocorre a Redemption (Miguel Gomes, 2013) e O Corpo de Afonso (João Pedro Rodrigues, 2013), curtas politicamente moi dirixidas, xogos cinematográficos que branden a sátira como principal arma. Gomes segue un pouco a estela de Jay Rosenblatt en Human Remains (1998), ao montar con imaxes de arquivo offs de corte persoal, treitos de diarios, que nos créditos descubrimos designan a Angela Merkel, Nicolas Sarkozy, Silvio Berlusconi e Passos Coelho. Unha burla da troika que tería sido máis efectiva de provir de textos reais. Todo é unha invención, e iso réstalle alcance á proposta, sen invalidar, iso si, un exercicio de montaxe moi traballado. Rodrigues é máis irregular, mais tamén valente n’O corpo de Afonso, o primeiro rei de Portugal, do que nunca acharon o seu cadáver. Partindo do dito galego de que “dunha puta e un vigués, naceu o primeiro portugués”; Rodrigues toma varios cachas de ximnasio, precisamente da área de Vigo, para representar o corpo do monarca. O filme é un casting sobre fondo de chroma, no que o director pide aos seus modelos desvestirse – nunha exploración do corpo bastante homosexual – e fainos ler en portugués, co acento atroz de xente maioritariamente castelán-falante. O exercicio é irregular, si, mais divertido. E abafa o moito que Rodrigues pode facer cuns minúsculos recursos.

Por último, houbo alo menos dous filmes que, nesta liña política, optaron pola vía do feminismo. Noces rouges (Guillaume Suon, 2013) segue o modelo de dar voz a mulleres en áreas rurais que sufriron maltratos propio de Tria Minh-ha. En concreto, fala sobre os matrimonios forzados polos khemeres vermellos en Camboia. O filme deriva do documental de testemuños ao performativo, ao converter a protagonista en entrevistadora inquisitiva, ao estilo Michael Moore. Nada que ver coa longa entrevista de Portrait of Jason (1967). O clásico de Shirley Clarke, unha das moitas fotógrafas presentes nesta edición de Doc Lisboa, deixa que o seu entrevistado, un negro homosexual, vaia contando paseniñamente a súa historia, pasando dun relato de aparentes condutas superficiais a unha terrible confesión de como experimenta, aterrado, a súa condición de raza e sexual. Un retrato que, por extensión, fala de todo un colectivo e reivindícao.