DOC LISBOA 2014: A HISTORIA VIVA DO CINEMA (II/II)

Esta crónica é a segunda parte da que publicamos aquí.

Soon-Mi Yoo logra en ‘Songs From the North’ trazar un interesante retrato de Corea do Norte mediante imaxes de arquivo.

Historias en minúscula

Esa vontade de repasar a historia en maiúsculas está aínda noutros filmes da selección, mais dende o persoal, unha sorte de metáfora do eu. Como xa mencionaramos na crónica do FID Marseille, Marie Voignier realiza en Tourisme international (2014) unha visita a Corea do Norte e elimina a voz dos guías que alí contan as fazañas do réxime. Voignier intenta – xa o dixemos, a través dun dispositivo moi ríxido – encapsular nunha visita turística toda a estratexia ideolóxica dun país obsesionado coa representación de mitos auto-construídos, nunha tradición melodramática moi marcada – e con curiosos paralelismos narrativos aos seus veciños do sur, ao cabo, Arirang é o grande mito desta nación unha vez unida.

É interesante poñer agora en relación, coma o fixo o Doc Lisboa, o filme de Voignier con Songs From the North (Soon-Mi Yoo, 2014). Ela realiza a mesma visita, e tamén pasa polos mesmos lugares, como o xa citado e rocambolesco Museo das Atrocidades Norteamericanas. Cun rexistro máis naturalista e tradicional que Voignier, Soon-Mi mestura estas imaxes con entrevistas ao pai que fuxiu da súa patria, e diverso material de arquivo do réxime. É na montaxe deste último, e no xeito no que se enfronta como norteamericana na procura das súas raíces coreanas, a estas imaxes; onde este filme se revela infinitamente máis satisfactorio co de Voignier. Primeiro, porque o relato está ligado a un forte arraigo persoal explicado con sinxeleza pola directora. Segundo, porque a selección de vídeos eríxese coma un retrato moito máis preciso do país; curiosamente obxectivo, tendo en conta que usa as ferramentas do réxime. Nin Voignier nin Soon-Mi tiñan a necesidade de viaxar a Corea do Norte. En todo caso, tratarase dunha necesidade persoal, que en nada axuda aos seus respectivos filmes. O réxime auto-retrátase. Só hai que estar atentas e elixir ben. Soon-Mi conseguiuno. Por iso levou o premio á mellor ópera prima en Locarno na sección Cineastas do Presente; por iso marchou de Lisboa co galardón análogo.

Outro premio merecido foi o especial do xurado a Lettres à Max (Eric Baudelaire, 2014), que abría precisamente a nosa cobertura do FID Marseille. Non nos volveremos estender sobre o filme, mais recordemos que Baudelaire conta a través da historia persoal do seu amigo Max, o que supuxo obter a independencia no novo estado de Abkhazia, antes parte de Georgia. Unha película moi familiar, mais tamén complexa en termos políticos pola súa exploración da violencia como principal vía fundadora dunha nación – como ben dicía o realizador en Marsella, “unha ficción colectiva” –; algo que está tamén presente na moito máis críptica Snakeskin (Daniel Hui, 2014). Inventando unha trama de ciencia-ficción para poder viaxar ao pasado dende o futuro – isto é, o presente como elemento arqueolóxico – Hui constrúe unha historia de Singapur mediante rexistros heteroxéneos no país. Filme de aprendizaxe, no que o director vai probando tons e narrativas mediante unha estrutura episódica e fragmentada; con ela non racha o relato nacional. É preciso ser singapuriano para entender moitas das crípticas referencias dun relato ao que lle pode a súa vontade de transcender. Nós preferimos ao Daniel Hui da pasada edición, que presentara no festival lisboeta Eclipses (2013), a súa primeira longa sobre a súa contorna familiar, un relato entre a ficción e o documental moito máis evocador e poético que o presente. Porén, debemos recoñecerlle a este novo director a súa coherente evolución. Amais de intentar contar a historia do seu país a través do familiar – pode que haxa algo aquí dos documentais de Apichatpong Weerasethakul? – outra evolución de Eclipses en Snakeskin parece ir por unha exploración estética que se achega aos rostros de xeito case microscópico, nunha fermosa e persoal fotografía en 16mm a cor. Pode que Snakeskin non cumpra as expectativas da ópera prima de Hui, pero revela un autor a seguir. Unha aposta do Doc Lisboa, que faría ben en manter.

‘África 815’, de Pilar Monsell, único filme español a competición.

Non gaña quen non arrisca

E se de apostas vai a cousa, a que fixeron os programadores con Hit 2 Pass (Kurt Walker, 2014), nalgures entre as primeiras comedias tolas de Jim Jarmusch ou Richard Linklater; e a revisión indie analóxica da xeración de Andrew Bujalski, Lev Kallman ou Britney Horn. E, por que non, é tamén unha versión depurada dos programas de chapuzas da tele por cable; unha oda en 8 bits e 16mm á mecánica do lecer norteamericana, que nos transporta a un ambiente moi 90s – o deseño da secuencia de créditos, que remite a un xogo da NES e das recreativas da época, é espectacular. Unha familia é experta no deporte do título, que consiste en construír coches imposibles con pezas de vehículos vellos e facelos chocar nunha pista, ata derrubar ao rival, esnaquizando o seu automóbil ou facendo que este se saia da pista. Un espectáculo tan absolutamente ridículo como gozoso, con certo encanto vintage e estética sucia. E, por difícil que poida parecer, tamén conectado con este carácter político do Doc Lisboa. Cando a fórmula xa está esgotada, o filme remonta na conversa cun dos participantes neste tolemia. Un aborixe canadense fala, con ritmo pausado e ton intimista, sobre os seus sentimentos como pertencente a un colectivo minoritario e minorizado. Nas últimas escenas, o título Hit 2 Pass (“golpea para pasar”) adquire un significado político sobre a colonización europea.

Se ben África 815 (Pilar Monsell, 2014), sobre a relación da directora co seu pai homosexual – o filme como terapia e ferramenta para o auto-coñecemento – é unha proposta claramente intimista; tamén nela se cola a presenza dos españois nas nosas colonias africanas, e a dificultade de relacionarse como iguais cos habitantes locais. África 815 é directa e honesta; moi sinxela. Monsell só precisa rescatar unhas fotografías e palabras dun diario tiradas do seu particular baúl dos recordos e enfrontarse a elas levando ao pai da man, para compor unha película conmovedora e cun claro interese para aqueles interesados nas dinámicas de xénero.

Houbo algún documental máis contado dende o persoal, xa sen esa marcada vertente política, e aquí destacaremos tres. João Bénard da Costa – Outros Amarao As Coisas Que Eu Amei (Manuel Mozos, 2014) é un filme puramente de montaxe, a conversa do director Manuel Mozos cun cinéfilo, João Bénard da Costa, quen durante anos dirixiu a Cinemateca Portuguesa. Tomando treitos de filmes que marcaron o pensamento e sentir do crítico e programador, a película toca temas tan importantes como a transcendencia, a morte, o amor ou a memoria. Grandes temas do cine, tratados con agarimo. Se cadra reiterativa na escolla das escenas, si; mais contaxia entusiasmo polo cinema, e iso xa é un gran logro.

Posputit’ (To Get In, Anna Sarukhanova, 2014) é outra aposta do Doc Lisboa por unha novísima directora. Se tivésemos que vendela cunha tag line, esta curta sería o lado escuro das Girls de Lena Dunham en Rusia. O que comeza como un aparente retrato de pos-adolescentes cunha cámara que improvisa nunha residencia universitaria; acaba por tomar unha cor dostoievskiana que insire a obra nunha sorte de tradición literaria nacional. Porén, o máis interesante é o retrato que se fai dunha xeración desnortada, aparentemente moi segura de si mesma, competitiva e banal; que no fondo sofre por dentro as imposicións sociais que eles mesmos reproducen. O filme é rico en matices estilísticos, oscilando entre o falso documental, a comedia indie norteamericana, o reality show convencional, o modo rápido de consumo de You Tube… Pero, ante todo, hai un angst latente, un retrato retranqueiro e cruel de toda unha xeración (universal) que merece moito a pena.

A terceira historia a destacar aquí sería a de Vous qui gardez un coeur qui bat (Antoine Chaudagne, Sylvain Verdet, 2014). Cinéma vérité puro sobre unha mina de carbón en Ucraína, destaca por presentar a realidade dun xeito directo e honesto, con sensibilidade e respecto cara os personaxes que acompañan a narración. E, como vén ocorrendo nos últimos anos, se cadra preocupados pola súa desaparición, os directores reivindican o celuloide e as posibilidades estéticas que ofrece o seu grao nas profundidades da mina.

O Doc Lisboa convidou a grandes nomes do cinema contemporáneo. Entre eles, Boris Lehman, que presentou ‘Mes sept lieux’.

Recuperación de grandes nomes

A ficción auto-cine-biográfica de Boris Lehman, segundo el mesmo a define, salientou nunha serie de encontros con grandes lendas do cinema contemporáneo. Mes sept lieux (1999-2003) fai un percorrido polos lugares que marcaron a vida e obra do cineasta. En cada un dos capítulos, filmados ao longo de 15 anos, liga eses sitios a distintas ideas cinematográficas que semellan obsesionalo, principalmente ligadas á memoria: a da roupa que usamos, a das persoas que coñecemos, a dos lugares que habitamos, a dos amores que gozamos e sufrimos… En esencia, o cinema como memoria, que se constrúe día a día. No debate, deixábao claro Lehman: “Só filmo iso, o tempo que me queda por vivir”. Deste xeito, o autor belga reivindicaba o cinema como algo orgánico, un diario en celuloide que vai filmando a cotío, un cotián que acabará por converterse en transcendente. “O filme escríbeme a min mesmo no día a día”. Queden con esta frase dun experto das paisaxes sentimentais de Bourdieu, un mestre do alegórico, da metáfora dende o persoal. Coherencia absoluta, polo tanto, por parte dos programadores do Doc Lisboa, que poñen a dialogar xeracións e modos distintos de facer cinema sobre un par de ideas ou tendencias actuais ben identificadas: a historia e o diario. No medio, a memoria. A nosa, a de todos.

BONUS TRACK:

Ás veces hai temas disonantes, pero cando son tan bos, que importa? Nesta edición houbo un interese crecente pola recuperación de grandes figuras do experimental. O propio Robert Beavers presentou o seu último filme, Listening to the Space in my Room (2013), acompañado de dúas cintas complementarias, Sotiros (1976-78/1996) e Diminished Frame (1970/2001). Esas datas entre parénteses indican as diversas remontaxes que o autor realiza da súa obra para atrapar a “arquitectura natural”, segundo se ten definido o seu estudo dos espazos de carácter estruturalista. A selección é boa, aínda que sabe a pouco nun autor da súa dilatada traxectoria. Se o Doc Lisboa segue por este camiño… quen sabe, un ano podemos ter unha retrospectiva dun autor experimental como Beavers. O que espero é que, amais de The Pittsburgh Documents, vaian recuperando máis obra dun cineasta tan esencial como Stan Brakhage. Estas pezas só se aprecian ben na sala de cinema, e no seu formato orixinal. O Doc Lisboa atopou un reduto na súa programación para atender tamén esas necesidades.

__________

Foto de portada cortesía do Doc Lisboa. Os directores Augusto Seabra e Cíntia Gil na clausura. AUTOR: HUGO GUERRA.