DOCLISBOA 2015: A GLORIA DE PROXECTAR CINEMA EN PORTUGAL

1-la visite

O Doclisboa’15, Festival Internacional de Cinema, afrontou a súa décimo terceira edición coa solvencia propia dun certame consolidado, capaz de achegar ao público asistente un amplísimo abano de propostas que asolagaron durante dez xornadas as distintas sedes do festival. Máis de duascentas obras, sumando curtas e longametraxes, agrupadas en trece seccións, compuxeron a aposta para 2015 dun festival que se ten situado por méritos propios entre os grandes eventos europeos para a reflexión e a análise do noso tempo a través do cinema do real.

Porén, o exceso de oferta agocha ás veces certas debilidades organizativas ou de programación. No caso da edición deste ano o elevadísimo número de propostas e ciclos, repartidas en sedes distintas (e por veces distantes), que precisaban dunha certa marxe de tempo para o desprazamento, sumado á ausencia de programación matinal, fixo inviable unha cobertura completa das distintas liñas de contido e programación. Un festival tan amplo obriga a escoller e, á hora de artellar a presente crónica, optamos principalmente pola Competición Internacional, a grande aposta do certame na que obras procedentes de distintas áreas do planeta entraron en contacto por vez primeira co público asistente.

Competición Internacional

A sección oficial do Doclisboa 2015 transcorreu sen altos nin baixos significativos, inzada de propostas de certo interese, xa fose a nivel formal ou de contido, mais carentes, salvo contadas excepcións, dun plus creativo que as fixese perdurables na memoria. A sensación, segundo pasaban as xornadas, era a de que o premio gordo, o gran filme que dominase a edición, facíase esperar, e finalmente pode que nin sequera chegase a aparecer. Na meirande parte dos casos a asimilación a distintos cánones xa asentados dentro do cinema documental, coma o rexistro do traballo ou o cinema observacional, materializáronse en forma de filmes correctos, nos que se botou en falta unha certa ousadía propia do creador que avanza sen a necesidade de mirar cara a atrás.

Mais para entrar en materia comezaremos polas excepcións. Para quen isto escribe, as dúas obras máis salientables da Competición Internacional pertencen ao campo da metraxe curta, a habitual irmá pequena dos grandes festivais que, neste caso, revelouse coma un espazo privilexiado para a creación libre e desprexuizada. Falamos en primeiro lugar dun singularísimo filme titulado La visite, asinado polo autor teatral italiano Pippo Delbono, quen dispón e rexistra a visita ao palacio de Versalles de dous grandes actores: o francés Michael Lonsdale e Bobò, un artista xordomudo e analfabeto descuberto polo propio Delbono nunha visita a un centro psiquiátrico. Nun certame dominado polo rexistro realista e a contención formal, o visionado de La visite achegou unha necesaria dose de expresión visceral. O filme, gravado cunha pequena cámara que funciona coma unha extensión do brazo do autor, móvese entre a fascinación pola sobrecolledora beleza visual do palacio e as reflexións dos actores, apenas murmuradas, que nos falan do lugar coma un espazo de poder. Lúdica e crepuscular, La visite acada a forma dun triángulo creativo no que a improvisación de Michael e Bobò sitúase axiña nunha posición parella en capacidade de decisión á do propio Pippo. No memorable plano de peche, vemos aos protagonistas abandonar o palacio de vagar, coas dificultades de movemento propias da idade, namentres a voz de Lonsdale achega pequenas reflexións que fan explícita a fractura social que afasta a vida en Versalles da xente do común á que, sen dúbida, pertencen ambos actores: “Ti viviches durante longo tempo nun asilo e eu son fillo dun adulterio, miña nai marchou cun home que non era o seu marido e que rematou sendo meu pai. Esta é a vida dos grandes e nós temos a vida dos pequenos”.

A segunda curtametraxe que subliñamos chega da man do prolífico cineasta portugués Manuel Mozos e leva por título A gloria de fazer cinema em Portugal. Seguindo dalgún xeito o ronsel marcado pola emocionante homenaxe a João Bénard da Costa (2014), a nova creación de Mozos volve mergullarse na historia do cinema portugués, desta volta en forma de pesquisa, non sabemos se real ou ficcionada, arredor dunhas imaxes recuperadas por un coleccionista de antigüidades de Viana do Castelo, cuxa data de filmación se sitúa en 1929. As gravacións serven a Mozos de coartada para emprender unha apaixonante viaxe polos nomes que protagonizaron as primeiras iniciativas de produción cinematográfica en Portugal, entrelazando historias persoais e acontecementos colectivos propios do período de entreguerras. A pesar da importancia histórica de pioneiros do cinema portugués como Alberto Serpa, José Régio ou un espectral personaxe chamado Rémi Caillaud, A gloria de fazer cinema em Portugal non deixa de ser un filme de perdedores, pequenos heroes cuxo traballo camiña en paralelo aos primeiros pasos de Manoel de Oliveira, mais que, por distintas causas, non fan parte hoxendía da historia oficial do cinema portugués.

3-Il solengo

E agora si, achegámonos a Il solengo, filme italiano que obtivo o Gran Premio Cidade de Lisboa para o Mellor Filme da Competición Internacional. Asinada por dous cineastas moi novos, Alessio Rigo de Righi e Matteo Zoppis, a obra xira arredor dun personaxe fantasmal, coñecido como Mario de Marcella, que viviu a xeito de eremita no val de Pratolongo, no norte de Italia. A construción do personaxe artéllase a partir dos relatos dos veciños máis vellos do lugar que, ben por lembranza propia ou por transmisión oral e familiar, achegan retratos, moitas veces contraditorios, do misterioso personaxe; desde aqueles que o lembran como un personaxe incivilizado e perigoso que fuxía a man tenta de calquera norma de conduta, até aqueloutros que rememoran as duras condicións nas que foi criado e mesmo o sitúan coma cabeza de turco de calquera delito cometido na zona. Deste xeito, o filme formula unha coidada reflexión arredor da construción do mito como proceso colectivo dunha determinada comunidade. Na (re)creación do personaxe lévase a cabo un traballo de memoria definido pola propia oralidade na que os distintos relatos transmitidos de xeración en xeración funden de xeito inexorable realidade, ficción e mito. A nivel formal, Il solengo preséntase como un filme sobrio e contido, adobiado polo acerto dos mozos cineastas á hora de rexistrar a paisaxe e situala como un personaxe máis da singular comunidade de Pratolongo. Falamos por tanto dun filme sólido que non sorprende como gañador do maior galardón do certame.

Nos seus trece anos de historia, o Doclisboa tense caracterizado pola súa capacidade para radiografiar o presente, cun criterio de programación fondamente político que non esquece as posibilidades do cinema do real para nos facer comprender mellor o estado actual das cousas. Sorprende, por tanto, a escaseza neste 2015 de obras que se saiban situar á altura dun tempo histórico marcado pola fractura social, o expolio e o aumento da desigualdade entre clases. Mais tamén houbo excepcións. Entre elas emerxe de seu o proxecto The Young Man Was… do bangladesí Naeem Mohaiem, un tríptico que tenta diseccionar desde un punto de vista dialéctico os principais movementos de emancipación que teñen definido a historia recente do seu país. As dúas primeiras partes, incluídas na sección “Terrorismo, representación”, achegan dous documentos políticos de primeira orde, desde a reconstrución en United Red Army (2012) do secuestro dun avión a mans do Exército Vermello Xaponés en 1970 en Dhaka, até as conexións do movemento de liberación de Bangladesh con outras organizacións afíns do seu tempo, como a Baader-Meinhof, en Afsan’s Long Day (2014). Paradoxalmente, Last Man in Dhaka Central, filme que pecha a triloxía e o único dos tres incluído na Competición Internacional, constitúe probabelmente a proposta menos suxestiva. A fita preséntanos a Peter Custers, intelectual e xornalista holandés que, a comezos dos anos setenta decide marchar a Bangladesh para testemuñar e apoiar o movemento de liberación e que remata preso e torturado en 1975 a mans do goberno militar. A longa entrevista que compón o filme, apoiada por pequenos fragmentos de entrevistas e outras imaxes de arquivo, acada relevancia como documento histórico mais carece de elementos disruptivos que fagan transcender ao simple filme de testemuña.

Tampouco escapa á lectura política, aínda que por razóns distintas, Dead Slow Ahead, do barcelonés Mauro Herce, co-guionista e director de fotografía de Arraianos (Eloy Enciso, 2012). A fita recolle o lento navegar dun enorme cargueiro que atravesa o océano. Practicamente desprovista de palabras e cun apabullante traballo visual que remite a algunhas pasaxes do filme de Enciso, o barco funciona en Dead Slow Ahead coma unha metáfora do mundo global no que o sistema (barco) fagocita ao ser humano (neste caso os traballadores, a maioría deles de orixe indonesia). A plasticidade do filme, que inclúe planos de sobrecolledora beleza, valeulle a obtención do Premio á Mellor Ópera Prima e do Xurado Universitario. Porén, consideramos que o traballo de Herce non é quen de fuxir do propio sistema de valores que tenta pór en cuestión. Agás nunha escena, cara ao remate do filme, no que un traballador chama á súa familia o día de Nadal, a clase traballadora non ten voz propia ao longo da película, situándose apenas coma un apéndice da grande maquinaria capitalista que devora calquera vestixio de humanidade. Preséntasenos así un escenario social que semella inexorable, que non permite albiscar, nin tan sequera imaxinar, outras realidades posibles.

5-O futebol

Tamén de produción española, aínda que con evidente ancoraxe brasileira, proxectouse O futebol de Sergio Oksman, filme autorreferencial no que o cineasta emprega a celebración do Mundial de Fútbol de Brasil como coartada para retomar a relación co seu pai, rota tras anos de incomunicación. A peza constrúese a partir longas secuencias no interior dun coche no que Oksman tenta dar explicación a determinadas pasaxes da súa infancia, ante a pasividade dun pai que semella renunciar a calquera traballo de memoria. Finalmente o filme medra no contrapunto que se estabelece entre a historia íntima e familiar de Oskman e o pano de fondo colectivo, destacando un plano exemplar no que consegue situar no mesmo cadro a imaxe dunha cafetaría no que clientela e camareiros celebran un tanto da selección brasileira, co centro hospitalario no que o pai do cineasta vén de ser ingresado por mor dun infarto. Plano total que exemplifica de seu a fenda que se abre entre a esfera do espectáculo e a vida do real.

Un dos síntomas máis preocupantes do certame chegou coa proxección de diversas obras embebidas dun exceso de cinefilia, filmes que atopan no propio cinema, entendido como materia, comunidade ou linguaxe, un espazo de comodidade arredado de calquera dialéctica extracinematográfica. Neste apartado situamos A Distant Episode, de Ben Rivers, quen, unha vez máis, cede todo o peso da obra ás marcas que un 16mm. vello e calcinado imprime sobre as imaxes. Na busca dun certo estrañamento a curtametraxe recolle a rodaxe dun misterioso filme no deserto magrebí, acadando finalmente a forma dun making off estetizado. Matérieaux de Hongrie, de Noëlle Pujol, componse de diferentes imaxes inconexas recollidas no país maxiar a comezos do século XXI. Pasada unha década, a cineasta francesa decide retomar o material e montar as distintas secuencias sen procurar conexión entre as mesmas, a xeito de bloques de contido heteroxéneos. O proxecto, suxestivo sobre o papel, esfarélase axiña por un exceso de confianza no proceso de montaxe como xerador espontáneo de ideas alleas ao propio proceso de filmación. Por último, neste apartado, referirémonos a Diario de un corto, de Flavia de la Fuente, filme-encargo do festival chileno de Valdivia para a sesión inaugural do certame. Cunha voz en off que fai explícitas as dúbidas da cineasta ante a responsabilidade do proxecto, o filme, de escasa relevancia, non deixa de constituír un xiro de trescentos sesenta graos arredor do mundo cinema, entendido neste caso como unha comunidade autárquica de persoas e relacións.

Para rematar o repaso á Competición Internacional referirémonos a un grupo de filmes que, con máis vontade ca ideas cinematográficas anovadoras, procuraron centrar o foco en distintas realidades sociais ou políticas de importante calado. Filmado en Alxeria, Babor Casanova achéganos ao cotiá dun grupo de mozos que dedican todas as súas forzas á obtención de pequenas cantidades de diñeiro que lles permita asistir aos encontros dun equipo de fútbol que semella xustificar a súa existencia. A claustrofobia xerada por unha contorna social abafante e as continuas referenzas a unha Europa que contemplan do outro lado do mar como unha utopía irrealizable, compoñen unha peza modesta mais non exenta de interese, que mereceu o Premio Especial do Xurado.

Procedentes da Sarajevo Film Academy, escola de cinema dirixida polo cineasta húngaro Béla Tarr, chegaron dúas pezas voluntariosas que botan man de formatos ben coñecidos dentro do cinema documental. O rexistro do traballo na mina en Aragane (Kaori Oda), ou a vida na rúa dun grupo de mozos criados durante a Guerra de Iugoslavia e carentes a día de hoxe de posibilidades de futuro en Kvota (Namsuk Kim), amósanse como traballos dignos de cineastas que están a dar os seus primeiros pasos, mais cuxa inclusión nunha sección oficial non deixa de resultar sorprendente.

Por último referirémonos ao regreso ás pantallas de Kidlat Tahimik, un dos grandes pioneiros do cinema filipino, mestre (no sentido literal da palabra) dalgúns dos nomes máis salientábeis da brillante xeración de cineastas que, arestora, sitúa a Filipinas nunha posición de vangarda do panorama internacional. Porén, o seu Balikbayan #1 sitúase no antípoda de, por caso, a imaxinativa e fundacional Perfumed Nightmare (1975). Compartindo a linguaxe sobordante e autorreferencial desta, a nova achega de Tahimik remata anulada polo exceso de protagonismo do propio autor ante a cámara, unha presenza histriónica e narcisista que afoga as posibilidades da historia, unha interesante posta en relación entre distintos relatos das grandes expedicións coloniais e a Filipinas contemporánea.

Comments are closed.