A ruleta da fortuna e a fantasía, de Ryûsuke Hamaguchi

A OBRA MESTRA DO CINEASTA DO MOMENTO

O nipón Ryûsuke Hamaguchi é posible que sexa un dos realizadores máis prolíficos do panorama actual (con permiso de Hong Sang-soo). Ten só 42 anos e 15 títulos xa na súa filmografía, aínda que só verdadeiramente catro que se movesen a nivel internacional. Fican os outros por descubrir, supoño. O terceiro que nos chega a Occidente é A ruleta da fortuna e a fantasía (偶然と想像, Gûzen to sôzô, 2021), logo de Happy Hour (ハッピーアワー, Happî awâ, 2015) e Asako: I & II (寝ても覚めても, Netemo sametemo, 2018). Convén citalos todos, porque é na comparación onde descubrimos certas constantes na obra do xaponés, ao tempo que certificamos que nunca fai exactamente o mesmo filme. Comecemos por ver cal é o argumento deste último, sen entrar en detalles do desenvolvemento, porque aí é onde está a graza desta fluída (que non lixeira) película. A ruleta da fortuna e a fantasía componse de tres historias, duns 40 minutos de duración cada unha, unidas por distintos xeitos de comprender o azar. Non se repiten personaxes, nin se cruzan en ningures, nin nada parecido. A unidade é conceptual. No primeiro dos relatos, dúas amigas discuten sobre o último romance fortuíto dunha delas. No segundo, unha muller de mediana idade que ten un affaire cun alumno máis novo da súa universidade, decide tenderlle unha trampa sexual a un dos seus exprofesores por iniciativa do rapaz. No último, dúas antigas compañeiras do colexio coinciden por casualidade na rúa cando unha delas volve á súa cidade natal por unhas horas.

Desvelar como se comprende o azar en cada unha destas historias é desmontar unha fita que xoga coas expectativas do espectador para sorprendelo en todo momento, polo que non faremos isto. Mais podemos falar do seu dispositivo. Nos tres casos preséntasenos unha situación aparentemente sinxela e na segunda secuencia fica desmontada pola aparición de elementos que dalgunha maneira contradín a promesa feita ao inicio. As resolucións son moi claras, pero tamén quedan abertas, como cun sentimento suspendido de que outro final, moitos, son posibles. Hamaguchi está a xogar cos elementos máis básicos da narración clásica, introdución, nó e desenlace, dun xeito moi lúdico, mostrando que aínda contan con posibilidades de ser explotados dende novas perspectivas. Outra cuestión que volatiliza cun uso continuo, pero nada convencional, é o nó de trama. Robert McKee ten que estar alucinando, non sei se no bo ou no mal sentido. Como xa dixemos, hai unha sorpresa con cada nova secuencia, pero esta non se sente dramaticamente puntuada, como diría calquera manual de guión. Vaise introducindo paseniño (os seus personaxes falan con calma) ata que se instala en nós, e a fascinación é polo tanto maior. O seu cinema semella lixeiro na superficie, mais é íntimo e intenso.

Unha vez máis, Hamaguchi demostra ser un excelente guionista cunha obsesión clara pola estrutura. En Happy Hour xa tiñamos tres partes, catro amigas, vivencias que se entrelazaban, tres episodios diferenciados nas súas vidas. Asako I & II é un díptico, cunha elipse no medio que dilataba máis se cabe esa distensión temporal. Na Ruleta fai exactamente o contrario, encapsula o tempo en tres momentos moi concretos. Por oposición ás anteriores, os personaxes aquí non repiten, cada historia podería parecer libre para moverse ao seu libre albedrío e, porén… está o demiúrgo Hamaguchi. Inequivocamente, o escritor do segundo relato é un alter ego del que ofrece as claves para interpretar o filme como unha narración espello que, se fose un debuxo e se pregase polo medio, acabaría por unirse nas súas puntas. Dito doutra forma, existe unha calculada simetría neste filme que se move con tanta fluidez. Xusto a escena central é unha intensa secuencia de corte sexual que brota da imaxinación do profesor, do seu libro. Cando se lle pregunta por que situou esta insinuante escena xusto no medio, di que hai dous motivos. O primeiro é manter a atención do lector no ecuador do relato, ofrecerlle un caramelo. Conseguido. O segundo ten que ver coa métrica da lingua – quen comprendera o xaponés para saber interpretar mellor estas palabras – e cunha cuestión estrutural, que xera un conxunto harmónico. Vexamos, a estrutura do filme é esta: secuencia longa, secuencia longa, desenlace curto; secuencia curta, secuencia aínda máis longa, desenlace curto; secuencia curta, secuencia longa, secuencia longa. Non podo dicir sen ter unha copia para revisala que as duracións de cada un destes bloques sexan idénticas, pero si que me atrevería a asegurar que preto lle andan. Así, se vemos A ruleta da fortuna e a fantasía como unha melodía visual, as notas poderían ter unha duración similar a esta: ___ ___ _ | _ _____ _ | _ ___ ___. Como se aprecia, dunha simetría milimétrica.

Non só controla Hamaguchi a estrutura, tamén demostra unha inusitada mestría no visual. Ou ben filma as conversas dende unha posición que permita ver os rostros dos interlocutores á vez ou, no caso de que a súa disposición no espazo non o permita, recorre ao plano-contraplano. No primeiro caso, a cámara adoita estar fixa, pero ás veces hai sutís elementos para captar certos detalles. Igualmente, cando se suceden os planos de actores contrapostos, sabe regular a distancia axeitada á intensidade da conversa, deixando as tomas máis curtas para os momentos de maior intimismo e conexión entre os personaxes. Non ten reparos en usar planos extremadamente frontais de actores que miran case á cámara, cun método que recorda ao de Eugène Green, ou de introducir un zoom para ir a un rostro dende un plano máis xeral, recurso que só Hong Sang-soo parece saber executar hoxe en día sen que semelle pasado de moda. Hamaguchi tamén. Cando estas puntuacións visuais entran en escena, é dun xeito tan sutil que non desentoa para nada nun conxunto que se sente harmonioso. De novo, aparentemente sinxelo e moi fluído, pero profundamente meditado.

Quizais usar a palabra delicado para describir a obra dun xaponés soe a tópico, pero así é o cinema de Hamaguchi. Delicado, sutil, suxestivo, fluído e intenso. Existen tamén nel constantes temáticas. A muller está no centro do relato e, se ben ten retratado a persoas de moi distintas xeracións e contextos, subxace nas historias que desprega un interese por desmontar a hipocrisía da sociedade nipoa. Falamos decotío da contención, da autorrepresión emocional do país do sol nacente, mais penso que se trata dunha cuestión universal. A diario atopámonos nas nosas vidas con pequenos (ou enormes) secretos que ás veces desexariamos deixar agochados, aínda que a verdade adoita saír a flote. Ás veces descubrimos cousas no noso interior, como o profesor Segawa a través da arte, que chocan contra a imaxe que proxectamos de nós, cara a outros ou cara a nós mesmos. Por momentos desexamos conectar a toda costa con alguén nas nosas vidas alienadas. Os sentimentos habitualmente non expresados atopan sempre o momento de materializarse en palabras ou feitos.

Cando Hamaguchi foi descuberto entre os críticos máis inquietos de Occidente con Happy Hour, xurdían varias comparacións con Éric Rohmer. Non sei se son cineastas demasiado próximos, pero ambos os dous teñen unha capacidade enorme para capturar a fraxilidade do ser humano en certos momentos da súa vida e apelar ao espectador con relatos universais que quizais pivotan en torno á pregunta fundamental: cal é o sentido das nosas vidas? Ryûsuke Hamaguchi conságrase con A ruleta da fortuna e a fantasía como un dos cineastas do momento. É unha obra mestra.