A VIDA ÚTIL
A RESPONSABILIDADE DA PROGRAMACIÓN NOS PRINCIPAIS FESTIVAIS INTERNACIONAIS
“300 mil persoas participaron dunha celebración do mellor cinema independente do mundo, que concluíu este domingo cun saldo positivo dende todos os puntos de vista. Vendéronse 210 mil entradas, déronse 1083 funcións e proxectáronse 438 películas (100 curtas, 307 longas e 31 mediometraxes), coa participación de 300 invitados internacionais entre actores, directores, produtores e críticos dos cinco continentes”. Así comeza o balance da última edición do Bafici que pode lerse na web do festival bonaerense. Cifras abafadoras que translocen as dimensións dun festival extraordinariamente popular, o maior de cantos se celebran en Latinoamérica, o evento cultural por antonomasia do outono porteño. E con todo, o Bafici arrastra a sona de ser un festival elitista. Pode ser elitista un festival que vende 200 mil entradas, ás que hai que sumar acreditados, proxeccións gratuítas, etc? Pódese ser elitista e popular ao tempo? Primeiro habería que aclarar que significa ser elitista.
Para os críticos do Bafici a acusación vai ligada seguramente ao feito de que o festival programa regularmente películas de James Benning ou Jean-Marie Straub, por pór un par de exemplos moi populares entre os fieis das salas porteñas. Digo moi populares porque o comprobei xa en varias ocasións. As dúas últimas películas de Benning (Ruhr e Twenty Cigarettes) vinas no Bafici, non vou dicir que a sala chea, pero si cun aforo máis que respectable e cun índice de abandono marxinal (enténdese naqueles que non sabían de Benning e que non queren ver a vinte homes e mulleres fumando, un tras outro). De Straub lembro unha proxección de Antigona, esta vez si coa sala chea, e que terminou co público ovacionando a película nos seus créditos finais. Ao meu lado estaba Àngel Quintana e mirabámonos ambos incrédulos. Por que ocorren esas cousas no Bafici? Está claro que Buenos Aires é unha cidade moi especial e cunha tradición cultural moi arraigada. Pero a explicación ten que ver cun tipo de espectador que o festival foi creando ao longo das súas trece edicións. Isto é particularmente certo no caso de Benning, de quen o festival vén programando con regularidade a súa produción da última década e que se converteu nunha especie de mito local.
Unha repleta gala de clausura en Locarno 2010
Hai unha máxima que entendo que todo responsable cultural debería de cumprir. O xestor ou programador cultural debe de ir sempre por diante das expectativas do público, cumprindo deste xeito unha labor pedagóxica ineludible, aínda co risco de ser tachado de elitista. Máis que ofrecer ao espectador aquilo que este demanda (que normalmente responde a aquilo que xa coñece) trataríase de desafialo e crearlle novas necesidades descubríndolle novos autores e novas formas, espertando, en definitiva, a súa curiosidade a partir do recoñecemento de que no cinema, coma no caso das demais artes, tanto na súa historia coma no seu presente, nada está preescrito, nada é definitivo.
A este respecto, podemos comparar dous festivais de parecidas dimensións, Locarno e San Sebastián, ambos de categoría A e, en distinta medida, a remolque de Venecia, que se insire por datas entre os dous. E dous festivais concibidos fundamentalmente para o público (a diferenza de Venecia ou Cannes, pensados máis para os profesionais), un público moi numeroso que conseguiron gañarse ao longo das súas longas traxectorias (63 e 58 edicións, respectivamente) e que se move sobre os 150-180.000 espectadores, o que non está nada mal se temos en conta as dimensións das respectivas cidades que os acollen (que non son Bos Aires nin Berlín, precisamente). Con todo, as diferenzas entre os seus respectivos públicos son notables. O do Bafici é predominantemente moi novo, á fin e ao cabo Bos Aires é unha cidade con miles de estudantes de cinema. Os de Locarno e San Sebastián responden a un perfil máis de mediana idade, o propio de dúas áreas residenciais de alto nivel económico. Non, as súas diferenzas son doutro tipo.
O modelo Locarno
Ao longo das últimas décadas, cunha sucesión de directores que van dende Marco Müller nos noventa ata Olivier Père na actualidade, Locarno foi consolidando unha liña de programación bastante arriscada, apostando polos novos directores, as cinematografías asiáticas (Kiarostami, Hou Hsiao-hsien ou Edward Yang desembarcaron en Europa vía Locarno) e que nunca tivo empacho en programar no xigantesco auditorio da Piazza Grande (8.000 localidades) unha película de Straub. O público foise habituando a ese tipo de programación e, ao non esperar nin esixir outra cousa, a liberdade que gañaron os sucesivos programadores non ten parangón, quizais, coa de ningún outro festival de categoría A. Que outro festival podería permitirse o luxo de abrir a súa sección oficial cunha película tan provocadora e nas antípodas do mainstream do cinema de autor como L.A. Zombie de Bruce LaBruce, todo un desafío ás tragadeiras dos seus espectadores?
O Kursaal do Festival de San Sebastián na súa 56ª edición
O caso de San Sebastián parece, claramente, o oposto… a pesar da vontade de cambio expresada en numerosas ocasións polos seus responsables. Será difícil esquecer o histórico pase de Histoire de Marie et Julien nunha sala Kursaal que se foi baleirando progresivamente de público, tanto como as bágoas dunha incrédula Emmanuelle Béart ou a primeira pregunta coa que se recibiu a Jacques Rivette na conferencia de prensa: “Por que fixo vostede unha película tan longa?”. “Seguinte pregunta”, respondeu un Rivette que non daba crédito ao que estaba a suceder, quizais descoñecedor de que tanto o público como a prensa de San Sebastián quedaron en Bertrand Tavernier, o verdadeiro ídolo do festival, e aínda non descubriran as verdadeiras esencias da Nouvelle Vague. Esta peaxe lévaa pagando San Sebastián durante moito tempo, sempre a expensas dos gustos do seu público, un público, como boa parte da prensa, que parece bastante remiso a aceptar o tipo de cinema que circula hoxe en día polos festivais internacionais.
É evidente que non poden cambiarse dun día para outro (púidose comprobar o ano pasado coa virulenta reacción contra as películas españolas na sección oficial), pero mentres tanto o festival é consciente de que debe de ir a remolque, de que debe facer esforzos suplementarios (os ciclos sobre o documental ou o cinema dixital chinés da última década) para que o seu público se poña ao día. E xa digo, non é unha cuestión de números, de que o festival de San Sebastián teña un público máis numeroso e, por tanto, cuns gustos máis convencionais, que o de Locarno, Bafici ou Rotterdam.
Trátase simplemente de que durante demasiado tempo educóuselle nun tipo de cinema moi determinado e sen ningunha constancia nas súas apostas máis heterodoxas, sobre todo no que incumbe ás súas retrospectivas (Naruse, Hou, Garrel) , o laboratorio para experimentar e achegar o seu público cara outro cinema. Por exemplo, esta estratexia si lle funcionou a Xixón que, con ciclos como os de Tsai Ming-liang ou Lisandro Alonso, foi achegando o seu público cara un tipo de cinema que ata entón nunca figurara na súa sección oficial. E hoxe en día se hai un cineasta que podería definir o espírito de Xixón mellor que ningún outro, tamén o que mellor conecta co seu público, ese non é outro que Alonso.
