CARLOS, de Olivier Assayas

XEOPOLÍTICA DO TERRORISMO E DA IMAXE TRANSNACIONAL · 

O ‘trans’ está de moda: transnacional, transxenérico, transmodernidade. Algo ‘trans’ é algo que vai ‘alén de’, un termo que inclúe e supera os conceptos sobre os que se apoia. Por iso, o ‘transnacional’ vai alén dunha única nacionalidade, e o ‘transmoderno’ é aquilo que procede da modernidade mais que tamén inclúe a postmodernidade. Vivimos nun tempo ‘trans’. Queremos daquela un cinema ‘trans’: un cinema de creadores deslocalizados que reflexionan sobre culturas alleas dende tradicións visuais propias, herdadas ou mesmo plaxiadas.

Ese é o territorio dos cineastas asiáticos financiados por capital occidental, como Abbas Kiarostami en Copie Conforme (2010), Hou Hsiao-hsien en Le Voyage du Ballon Rouge (2007) ou Nobuhiro Suwa en Un Couple Parfait (2005) e Yuki e Nina (2009). Con todo, a leria non é tan sinxela coma cando os europeos emigraban a Hollywood: segue a haber europeos que levan a súa poética dun país a outro, como Michael Haneke, mais agora os movementos van en múltiples direccións: hai tamén latinoamericanos percorrendo mundo (a tríada mexicana de Alejandro González Iñárritu, Guillermo del Toro e Alfonso Cuarón), estadounidenses que se apropian doutros cinemas nacionais (Martin Scorsese vampirizando o cinema hongkonés en The Departed, 2006), e sobre todo cineastas que se fan universais dende o local (como Apichatpong Weerasethakul co seu Uncle Boonme, un filme coproducido por até seis países que oscila entre o cinema primitivo e a avangarda sen saír da xungla tailandesa). A listaxe pode alongarse, mais cómpre xa nomear a un dos cineastas que mellor está entendendo este fenómeno: o francés Olivier Assayas.

Carlos, o seu último traballo, supón un dos títulos clave da corrente ‘trans’ nas variantes antes nomeadas: transnacional, transxenérica, transmoderna e mesmo (inventando conceptos) ‘transtelevisiva’. O proxecto orixinal consistía nunha miniserie de cinco horas e media dividida en tres capítulos, que se emitiron en Francia en maio de 2010 pola canle Canal +, aínda que existe tamén unha versión cinematográfica acurtada até as tres horas. Aquel primeiro pase televisivo non debería considerarse a súa versión orixinal, posto que o filme estaba completamente doblado ao francés. A edición definitiva sería máis ben o seu formato televisivo internacional, onde sí podemos admira-los malabarismos lingüísticos do actor venezuelano Edgar Ramírez, capaz de discutir, ameazar e emborracharse nun tránsito continuo entre o castelán, o inglés, o francés e o alemán. Este multilingüsimo sería outro risco ‘trans’ de Carlos, unha obra que, por riba dos avatares da súa distribución, enuncia a súa adcrición ‘trans’ en tódalas frontes: na trama, nos personaxes, na producción e, sobre todo, na imaxe.

Olivier Assayas durante a rodaxe de 'Carlos'

A idea feita acción

Assayas foi crítico de Cahiers du Cinéma e admirador do cinema hongkonés antes de se converter nun dos cineastas franceses de cabeceira. Primeiro, Irma Vep (1996) situouno no mapa cinéfilo postmoderno. Logo, Fin août, début septembre (1999) confirmou a súa débeda coa Nouvelle Vague. Demonlover (2002), Clean (2004) e Boarding Gate (2007) exhibiron as súas filias asiáticas. Mais é agora, con L’heure d’été (2008) e Carlos, cando Assayas está acadando os seus mellores resultados á hora de describir eses espazos e tempos intermedios entre culturas e épocas en transformación, onde a perda do pasado implica tamén a nostalxia polos futuros frustrados.

O terrorista Ilich Ramírez Sánchez, ‘Carlos’, foi un dos personaxes máis estraños dos anos setenta: un militante de esquerdas latinoamericano emigrado a Europa que se puxo ao servizo da causa palestina (na súa variante marxista) para loitar por unha revolución que nunca deu chegado. O seu internacionalismo non entendía de fronteiras: para el, daquela, a autodeterminación palestina era a mesma loita que a resistenza contra as ditaduras latinoamericanas. E tiña razón, era ‘o espírito da época’, mais a súa ideoloxía foise diluíndo nunhas prácticas cada vez máis deslavazadas. Fíxose famoso cando secuestrou aos delegados da OPEP que se reuniron en Viena no 1975, mais despois ficou esquecido até que os xendarmes franceses deron con el no Sudán, xa nos noventa, reciclado como instrutor dos islamistas.

O terrorista Ilich Ramírez Sánchez, ‘Carlos’, foi un dos personaxes máis estraños dos anos setenta

Assayas atopa neste personaxe a oportunidade de facer un excelente filme de acción que ao mesmo tempo explica as derivas dun terrorismo transnacional que xa describira Steven Spielberg en Munich (2005) ou tamén, nas súas variantes nacionais, Marco Bellocchio en Buongiorno, notte (2003) e Volker Schlöndorff en Die Stille nach dem Schuß (2000). A diferenza, e tamén o maior mérito de Carlos, é que Assayas retrata a época e o personaxe a través da acción, ao xeito de Hong Kong, prescindindo tanto de explicacións verbais como de xuízos morais: unha opción moi coherente para retratares a un home de acción que foi diluíndo as súas ideas en prácticas autoritarias. O Carlos de Assayas é un revolucionario estético, capaz de pór a máscara do Che Guevara nas súas aparicións mediáticas, mais incapaz de aplicar os seus principios ideolóxicos na súa vida cotiá.

Á marxe do virtuosismo da longa setpiece vienesa, se cadra é no bloque húngaro onde o filme acada a súa madurez: o personaxe perde os papeis no político e no persoal, tanto diante dos seus camaradas húngaros coma coa súa compañeira alemá, mentres os preparativos para asasinar a Anuar el Sadat van esmorecendo no baleiro dunha vida disipada. Nesas secuencias é onde Carlos mellor amosa a súa tríada de achados ‘trans’: a mestura do glamour hollywoodiense coa tensión contida da acción asiática e máis a reflexión da modernidade europea ante os heroes en crise. Assayas vai alén de fronteiras políticas e cinematográficas para ofrecer un espectáculo visual que, a maiores, debuxa un lúcido mapa dese terrorismo transnacional que vai sementando os medios de novas contraditorias. ¿Quen mata a quen e por que? A xénese do islamismo actual está, entroutras causas, nos activistas desnortados da Guerra Fría.