CLERMONT-FERRAND (III/III): LABO
Última parte da crónica de Clermont 2015. Vén de aquí e aquí.
__________
A sección Labo é a que recolle no festival clermontino as propostas que buscan unha maior experimentación coa linguaxe cinematográfica. Coma nos outros casos, hai un equilibrio entre a ficción, a animación e o documental, sendo este último máis protagonista que nos demais programas do certame. O que nos chamou a atención foi a diversidade formal de Labo, e a consistencia do conxunto en torno a conceptos que vertebran a sección. Por exemplo, advertimos unha preocupación común en todas as ficcións anglosaxonas ao redor das dinámicas sociais que levan á soidade. A que o executaba dun modo máis obvio era Let Me Down Easy (Matthew de Filippis, Elisia Mirabelli, 2014), con reminiscencias ao M. Night Shyamalan de The Village (2004). Nesta, un grupo de rapaces debe levar a cabo unha sorte de rito de pasaxe á madurez nun bosque que parece espertar neles estraños comportamentos. Todo pivota en torno á crenza en lugares prohibidos, alimentados por historias continuamente repetidas na comunidade, e sobre a capacidade dos rapaces de rachar esas cadeas intelectuais e afectivas co mundo da súa infancia. En esencia, como na Zona de Tarkovski, falamos dun lugar no que se desexa entrar, pero do que é difícil saír e, dende logo, metáfora dunha sociedade con marcado poso católico, que fomenta o sentimento de culpa. No filosófico, nada novo, pero interesante. No formal, está rodada con pequenas cámaras dixitais nas que se xoga con desenfoques e cores vivas para crear unha sensación de estrañamento. Sundance e Vimeo, en parte, teñen feito moito dano.
O que é obvio e histriónico en Let Me Down Easy, resulta sutil e elegante en Beach Week (David Raboy, 2014), a mellor ficción do festival para este cronista, e un dos máis destacados filmes fantásticos do lustro. Como na primeira, hai unha aparente unión comunitaria entre os rapaces que a protagonizan, ata que o dispositivo do filme termina por desvelar mecánicas de illamento. Por difícil que pareza, Beach Week atopa o equilibrio perfecto entre Mulholland Drive (David Lynch, 2001) e I Know What You Did Last Summer (Jim Gillispie, 1997). Xogando con este subxénero de terror, decide poñer nunha cabana a un grupo de colegas que van pasar alí unhas vacacións. A protagonista comeza a buscar unha amiga, que termina por desaparecer. En realidade, se cadra non se trata dunha desaparición, pode que exista algo máis, unha sorte de significado metafísico á ausencia que sinte. Comeza como algo lúdico, e por unha vía formal de influencia lynchiana, si alcanza as pretensións tarkovskianas tan subliñadas en Let Me Down Easy, e tan impregnadas aquí, sen haber cita directa. Como xa ocorría na sección internacional, hai quen copia referentes, e hai quen se apropia deles, seguramente sen ser moitas veces conscientes. Iso é un autor, e David Raboy é un dos grandes.
Resulta interesante tamén contrapoñer He’s the Best (Tamyka Smith, 2014) a Cutaway (Kazik Radwanski, 2014). No fondo, son a mesma película, ata o dispositivo é moi simliar, só que con protagonistas de sexos diferentes. Na primeira, unha muller está a prepararse para unha cita. Non vemos nunca a súa cara, só as partes do corpo, en primeirísimo primeiro plano, que está a rasurar, pintar ou peitear para a súa cita. Na segunda, somos testemuños da vida dun obreiro a través dunha secuencia de planos centrada nas súas mans. Da comunidade pasamos á parella, ou máis ben á busca dela, que remata nos dous casos en relación falida. Persoas soas, que buscan desesperadamente un pouco de compañía. Mesmo os rapaces de Caravan (Keiran Watson-Bonnice, 2014) están sós, xogando xunto a un titor falecido, realidade que non coñecen e á que deben afacerse. A comedia non pode agochar a dura realidade que se lles vén enriba. E disto, pasamos á soidade máis absoluta en Killer? (David White, 2014), a historia dun home que decide retirarse a reflexionar logo de ter asasinado a unha persoa. Se buscan acción trepidante, salten esta sesión.
Labo incluía outras tres ficcións asiáticas, un pouco na liña, mais cun poso metafísico que as conecta con Beach Week. Dende esta lectura, o filme móstrase aínda máis relevante. Yen Yen (Chunni Lin, 2014) comeza tamén cunha comunidade de rapaces pasándoo ben no mar, facendo o parvo enriba duns inchables. Cámbiase o contexto, pero a dinámica é un pouco a mesma. Se Beach Week xogaba cos referentes estéticos do terror teen para ilos subvertindo, e levándoos a terreos máis oníricos e poéticos; Yen Yen fai o mesmo coa estética fráxil das cámaras de gravación submariña que penduran os youtubers afeccionados a deportes mariños. As ondas chegan, e a imaxe treme, coma o protagonista, que se vai afundindo no mar, ata acabar fumando, e creando nubes de fume, entre os peixes, cun marabilloso ralentí e un grao que recorda ao primeiro Wong Kar-wai.
Quen xa ten un discurso propio, entre o poético e o absurdo, é Midi Z. En The Palace on the Sea (2013) filma dous rexistros que o espectador debe decodificar e poñer en relación. Un deles imaxina a historia imposible entre unha muller e un home, que na segunda historia aparece ataviado de monxe budista. Certos detalles permítennos interpretar que a muller é unha pantasma do seu pasado, e a relixión, pode, un modo de conectar con ela. Figuras solitarias, buscando compañía. Todo parece moi intenso, pero para rematar co prato asiático, os programadores de Clermont tiveron a ben pasar Sao Hoa Noi Day Gieng (Freddy Nadolni Poutoshkine, Truong Ming-Quy, 2014), unha demencial historia que imaxina Vietnam ateigada polo auga debido ao cambio climático a mediados do século XXI; e para continuar vivindo como vietnamitas, cómpre colonizar Marte. Aínda que comedia, vese o peso de Apichatpong Weerasethakul nas imaxes, que parece un referente en todo o sueste asiático, non só na súa natal Tailandia.
Susann Maria Hempel venceu en Labo cunha curta de animación que debe moito a Svankmajer.
Fuxindo da figuración
No campo da animación, a sección Labo pareceu diferenciarse da internacional principalmente no seu aspecto visual, tendendo máis á abstración; se ben algunhas propostas puñan o acento nunha narración fragmentada, con repetición de motivos, máis que en querer contar unha historia. Fok Nabo Distorio (Francesco Rosso, 2014), por exemplo, é abstración pura, mentres que La flèche delta (Francesco Vecchi, 2014) é un Michel Ocelot que suxire unha ambientación orientalista, sen entrar nas dinámicas tradicionais do conto infantil. Entre ambos os dous, varios filmes que se sitúan en diferentes graos desta tendencia, e que se poderían dividir en ambos os dous grupos. O máis numeroso está reservado a esas propostas que encadean gags en torno a propostas visuais, sendo case máis experimentos para probar un trazo, un deseño, que obras terminadas en si propias. Podemos sentir estes bosquexos en Symphony no.42 (Réka Bucsi, 2014) ou 365 (Myles McLeod, 2013). Esta última exemplifica ben o que intentamos explicar. Trátase de debuxar un segundo ao día durante un ano, con ideas que van xurdindo, como se dun cadáver exquisito se tratase. As dúas películas funcionan igual, só que 365 faino de xeito máis explícito. Non importa máis que o trazo persoal do artista, o que doutra banda é moi defendible e debera ser o principio básico da animación de autor.
Seguindo esta lóxica, hai propostas máis estimulantes. Loop Ring Chop Drink (Nicolas Ménard, 2014) volve falar dese illamento en comunidade a través dunha historia de amor debuxada con técnicas que remiten a un deseño industrial, un pouco como na obra de Chris Ware. O filme non deixa de ser unha concatenación de motivos, pero ten unha pretensión narrativa maior. Así ocorre en Dans la joie et la bonne humeur (Jeanne Boukraa, 2014), unha versión pesimista do Bill Plympton máis violento, que imaxina un futuro no que nos autodestruímos, ao contar no armario con clons infinitos. Small People With Hats (Sarina Nihei, 2014) toma tamén de Plympton un ambiente de conspiración planetaria cun trazo pulcro e benintencionado, pero moi mala baba de fondo; e Stephen Irwin fai o propio en The Obvious Child (2012) cos seus animaliños antropomórficos, que son coma reverso tenebroso de Winnie the Pooh. O seu espírito está emparentado co dese outro grande da animación que é David O’Reilly ou, se queremos buscarlle un símil ibérico, Alberto Rodríguez.
Estas propostas facían rir moito na sala, mais eu, coma o xurado, prefiro o desgarro do diario fílmico debuxado que nos deu este ano Clermont. Ou animado, para o caso. Sieben Mal am Tag beklagen wir unser Los und Nachts stehen wir auf, um nicht zu (Susann Maria Hempel, 2014) é unha sorte de Svankmajer cun peso psicolóxico máis forte que en boa parte da obra do checo. Baseada nas declaracións dunha muller enferma que perdeu a memoria e que tiña pesadelos terribles, a película é iso, un pesadelo feito con bonecas animadas do que Freud tería escrito algunhas páxinas. My Dad (Marcus Armitage, 2014) ten unha dinámica semellante. Relato dun día calquera da protagonista co pai nun partido de fútbol, acaba por desvelar os comportamentos do Reino Unido obreiro máis reaccionario e cabreado, ese que busca culpables á súa situación económica no outro, descargando as súas iras en quen pase por diante. Cunha animación violenta, difusa, que case desborda a pantalla, e un tratamento do son que magnifica a potencia dos actos que intuímos entre as manchas de cor; o director logra expresar ese ambiente opresivo de rabia. Algo semellante conseguen The Noise (Pooya Razi, 2014) ou Exuvie (Emmanuel Lantam-Ninsao, 2014), propostas máis minimalistas, en branco e negro, e que nos devolven a unha interpretación freudiana do diario íntimo.
The Noise (Pooya Razi, 2014), de entre todas estas, era a que máis se achegaba ao real, podendo considerala no fondo un documental puro. Tomando sons reais de situacións cotiás en Irán, reflexiona sobre a intrusión do público no privado mediante a acusación dun veciño a outro de que ten unha conduta inmoral, que dana a toda a comunidade. O ruído social faise máis forte que a verdade persoal, ata o punto de, de novo, illar a persoa en cuestión.
‘Objekt’, a pulcritude hiperrealista como marca de estilo, común entre os documentais da sección.
Pulcritude do real
É curioso como o documental en Labo foi máis pulcro que a animación, coma se o híperrealismo acabase por crear unha sensación de estrañamento, mentres que a abstración animada acabou por parecer máis real. Filmes como Onder Ons (Guido Hendrikx, 2014), Objekt (Paulina Skibińska, 2014) ou De Schnuff (Fabian Kaiser, 2014) teñen en común unha posta en escena que destaca polos seus travellings perfectos; unha iluminación sen matices, que deixa rostros e paisaxe clarísimos; e composicións dunha grande beleza, amplificadas polo uso do ralentí en diversos momentos das curtas. Son películas estilizadas e meticulosas na recreación de eventos e na descrición de rutinas.
Outros filmes igual de pulcros cargaban as súas tintas na narrativa como fonte de experimentación. Blood Brothers (Miguel Coimbra, Marco Espirito Santo, 2014), Filme Som (Cesar Gananian, Alexandre Moura, 2014) e Contratempo (Bruno Jorge, 2013) xogaban a esa fragmentación na montaxe para expor o seu discurso en torno au auditivo. Máis que partir de imaxes, e contar cun son diexético, experimentan con sons e buscan as imaxes diexéticas para eles. Un proceso á inversa do tradicional, con resultados irregulares pero interesantes nos tres casos.
Newborns (Megha Ramaswamy, 2014) usaba un dispositivo semellante ao de The Noise ou My Dad na animación. Partindo de declaracións reais de mulleres atacadas con ácido, constrúe unha ficción na que estas se interpretan a si propias. É xusto o contrario do que fai Jia Zhang-ke nos seus documentais. El usa intérpretes profesionais nun rexistro documental a partir de declaracións reais, moitas veces mesturadas. Ramaswamy pon en escena esa mesma amalgama de declaracións, facendo que un par de mulleres as interpreten nunha ficción moi estilizada e cun punto surrealista. Estes xogos entre ficción e documental están tamén presentes en Ser e voltar (Xacio Baño, 2014), que se alzou co premio Canal +, amais de cunha mención. O galego fai un retrato dos seus avós, centrado na visión que estes teñen do cinema. Incapaces de mostrarse como son ante un documental que parte dos principios do cinéma-vérité, Baño remata por proporlles unha ficción sobre a súa vida e que participen dela. E o resultado é un filme tenro, cunha alta carga metacinematográfica, que fixo rir en Clermont a pesares das barreiras lingüísticas e culturais.
Cams (Carl-Johan Westregård, 2014) e História Natural (Júlio Cavani, 2014) parecían un pouco descolgadas do resto de filmes. Filmes de observación, nelas termina por colarse o fantástico, no caso da primeira introducindo criaturas dixitais que rachan a credibilidade dunha proposta xa de por si débil. Hai outras dúas excepcións, feas e desequilibradas que, cos seus defectos, si nos parecen moito máis interesantes, e loitan contra esa omnipresente pulcritude do conxunto. Tehran-Geles (Arash Nassiri, 2014) segue os preceptos do diario ensaístico político, contrapoñendo as vistas aéreas de Los Angeles con planos a pé de rúa dos centros comerciais de Teherán. Nun espazo extraterrestre e impersoal, semella que nos atopemos na mesma realidade, unha que nos afoga dende o consumo. Así, Nassiri atopa un xeito coherente de transmitir o seu alegato anticapitalismo. O mesmo ocorre con S (Ríchard Hadjú, 2014), o filme da competición Labo que máis respecto ten polo documento fílmico. Filmacións en cinta de vídeo dunha prostituta e o seu chulo, S conta unha historia sinxela, pero moi apegada á realidade. A muller e o seu “xefe” falan con absoluta claridade e honestidade. Caracterízanse pola súa visión práctica da vida, nun ambiente de difícil supervivencia. O relato parece chegar á súa fin cando a muller confesa que xa non é quen de conseguir tantos clientes, e que debera retirarse. Entón, unha cartela explica que esas imaxes foron tomadas horas antes de que fose asasinada por un cliente. Relato demoledor e sincero dunha vida ben complicada, recorda ao Bumming in Beijing (1990) de Wu Wenguang polo seu uso sucio, e tan apegado aos personaxes, do vídeo.
A través das súas tres competicións, o festival internacional de curtametraxes Clermont-Ferrand deu unha boa panorámica da produción de curtas a nivel mundial, na que, ao que estilos se refire, só lles faltou un pouco de cinema experimental puro para poñerlle a guinda á torta.
