CONSIDERACIÓNS DO PROGRAMADOR DUN CINECLUBE SOBRE O EXERCICIO DO SEU LABOR

Unha das conclusións que se poden tirar lendo os artigos do monográfico deste mes n’A Cuarta Parede é que a pesar de ter obxectivos comúns, cada cineclube é un pouco do seu pai e súa nai. Aínda que unha visión panorámica deste sector aporta unha idea xeral do conxunto, apetecíame contribuír a esta antoloxía con varias notas específicas dun caso de estudio concreto. Pode haber certas verdades universais nas observacións que compartirei a continuación, pero teñan en conta que xorden todas da miña experiencia na entidade na que colaboro, o Cineclube Padre Feijóo de Ourense, así que só vou falar do que coñezo, e unicamente no meu nome (estou seguro de que algúns dos meus colegas non estarán de acordo coas miñas aseveracións).

Por que formar parte dun cineclube?

A resposta sinxela é “porque quero e porque podo”, pero tentarei elaborala un chisquiño. Tal e como eu entendo unha sociedade participativa, se todo o mundo se implicase nalgún proxecto voluntarista do que puidesen aproveitarse os demais, todos sairiamos gañando. Ante o problema de que na miña cidade non se estrean as películas que a min me gustaría ver, eu podo dedicar as miñas horas libres a buscar métodos alternativos para chegar a elas ou investir ese mesmo esforzo en colaborar nunha iniciativa que axuda a que poida velas máis xente que se cadra non ten tanto tempo ou recursos coma min. Sacrifícome en parte por un ben meirande nun eido no que son competente, e a cambio véxome logo correspondido por outros voluntarios que tamén cren neste modelo da acción directa. Así, en Ourense podemos asistir aos concertos que organizan o Torgal ou El Pueblo case por amor á arte, ou ler os fanzines que xenerosamente autoedita o Sindicato del Cómic, ou participar nas numerosas actividades que convocan periodicamente ESCUA e demais colectivos autoxestionados. Con pequenas achegas desinteresadas tápanse as fendas que non cobren a iniciativa privada e a acción institucional, e así todos contentos.

Tamén ten certo peso para min a idea de continuar unha tradición: o Cineclube PF leva máis de 40 anos desenvolvendo as súas actividades, e quero contribuír co meu gran de area a que se manteña outro tanto. Os que estamos agora, que en moitos casos nos fomos criando como espectadores na súa sala grazas a que outros estiveron antes, mantemos a chama acesa con orgullo, e quero pensar que se facemos as cousas ben, o día que xa non poidamos seguir nós haberá unha nova xeración á que pasarlle o relevo.

Poñer películas non é tan sinxelo como parece.

Lamento ter que derrubar un falso mito moi estendido, pero un cineclube non é un videoclube particular ao que os programadores traslademos os nosos wishlists individuais e egoistamente poñamos o que nos pete. Eu son consciente de que os meus gustos como espectador e as miñas escollas como programador non teñen por que coincidir, aínda que ás veces o fagan (e que gustiño dá compartir coa audiencia unha peli predilecta).

Programar é o que logras facer co que che permiten as circunstancias, e depende de moitos condicionantes: o que se estrea nas multisalas e consecuentemente xa queda fóra de discusión, o que as distribuidoras che deixan facer (créanme, hai moitas majors ás que non lles interesa nadiña traballar fóra do circuíto comercial e poñen todo tipo de trabas; por máis que quixemos, non puidemos exhibir Boyhood ou La grande bellezza), o que entra na liña editorial da túa propia entidade, e en última instancia o que se acorda nos consellos de programación, pois nunca chegan as sesións para dar cabida a todo o que quereriamos proxectar.

Negociar unha programación entre varios pode resultar frustrante por momentos, pero sempre é enriquecedor. O que se escolle é o resultado dun consenso, e reflicte distintos puntos de vista e criterios, así que aínda que individualmente poderíamos preferir X en troques de Y, sempre defenderemos o programa colectivo. Ademais, este sistema de escolla grupal obríganos a estar ben documentados para defender ou rexeitar cada título proposto, consultando os medios especializados e pre-visionando na medida do posible (pensen mal e acertarán) os candidatos, aportándonos unha formación específica que non teriamos só coa cinefilia recreacional.

Grosso modo, a programación habitual do Padre Feijóo tenta amosar os filmes recentes máis relevantes, agrupados en ciclos mensuais (é algo que nos funciona ben) en torno á procedencia das obras [cine británico, latinoamericano…], o xénero [noir, comedia…], o tema [cine social…], o formato [fitas en branco e negro] ou calquera escusa que nos permita xuntar catro ou cinco películas pertinentes baixo unha mesma etiqueta. Cando saen as listas de fin de ano en blogs e revistas e comprobo que unha parte significativa dos títulos máis repetidos xa pasaron pola nosa pantalla ou están a piques de pasar (o desfase habitual para poder acceder a eles), alégrome un montón por ter cumprido o obxectivo autoimposto de amosarmos o que “había que ver” (os demais non adoitan ser tan escravos da academia e confórmanse coa coherencia máis que a cohesión).

O compromiso de cada un.

Consideramos que o noso cineclube, como entidade de difusión audiovisual, ten unha responsabilidade cara ao seu público de formalo e informalo (máis que unha audiencia dócil e pasiva, gustaríanos crear espectadores críticos e librepensadores), así que puntualmente vémonos obrigados a ter que suplir o papel que os medios de comunicación tradicionais xa non cumpren. Aínda que a suposta calidade fílmica do cinema de autor é o criterio de peso na escolla da maior parte da nosa programación, tentamos proxectar tamén de cando en vez unha serie de filmes de denuncia que nos parece importante que se vexan polo que están a contar. É paradoxal que con todas as ferramentas que temos á nosa disposición para decatarnos de como está o mundo, o ruído eclipse o contido e así coñezamos de todo pero non saibamos en realidade nada.

Nestas últimas tempadas, por este afán divulgativo, decidimos que había que proxectar Ciutat morta (2013), filme censurado sobre un grave caso de corrupción policial. Ou pre-estrear con urxencia Frankenstein 04155 (2015) para coñecer de primeira man o que pasou no accidente de Angrois. Ou que o público debía ver B (2015), a dramatización do xuízo de Luis Bárcenas, antes das eleccións xerais de decembro. Ou que cumpría organizar, co apoio da FECIGA, un pase benéfico de Silvered Water. Syria Self-Portrait (2014), destinando toda a caixa a favor de Médicos sen Fronteiras e ACNUR, para concienciar sobre a situación dos refuxiados sirios. ReMine, el último movimiento obrero (2014), Master of the Universe (2013), Everyday Rebellion (2013)… sempre houbo espazo para programar documentais que nos explicasen o que acontece na sociedade e que non atopaban difusión por outras canles.

Cómpre insistir nisto: a nosa militancia é apolítica, desvinculada de calquera intención partidista. Tan só temos unha conciencia cívica que nos impulsa a visibilizar testemuños de inxustizas sociais para que a opinión pública estea informada. Non hai nada de afouteza nisto; o grave é que se entenda como tal, pois vivimos nunha sociedade tan polarizada e adoutrinada na que calquera disensión do discurso oficial se entende como un acto de rebeldía. É tremendo vermos a simpatizantes preocupados polo noso porvir, por que poidamos ser castigados e perder as (exiguas) subvencións que recibimos. O máis preocupante para nós sería caer na trampa da autocensura a cambio da esmola institucional.

Colabora que algo queda.

O Cineclube PF comparte a filosofía localista e colaborativa que expresei nun epígrafe anterior, e por iso, sempre que é posible, co-organiza sesións especiais ou participa en maior ou menor medida en eventos coordinados por outros colectivos, entidades e institucións da cidade (e mesmo de fóra). Tecer redes de apoio mutuo é beneficioso para todos os implicados: mestúranse públicos diferentes, acádanse obxectivos distintos dos habituais e refórzase a iniciativa individual dos axentes axeitados. Así, nos últimos tempos, e sen contar iniciativas a medias co concello, temos proxectado os filmes de dous ciclos confeccionados polo Colexio Oficial de Médicos, organizamos dúas edicións do Primavera Musical (onde exhibimos documentais musicais en tres locais de música en directo de Ourense), apoiamos o proxecto La Plantación exhibindo filmes en torno ás súas conferencias e obradoiros, colaboramos co colectivo Xaira na celebración dos actos do Orgullo LGBT, cooperamos en numerosas iniciativas da Universidade de Vigo coma o Portugués Perto, fixemos programación específica para o Museo Etnolóxico de Ribadavia en ciclos como Marxes Fílmicas ou Miradas Etnográficas, e cooperamos puntualmente con ONGs como Amigos da Terra ou Amnistía Internacional.

Paralelamente, por esta teima de axudarnos entre todos en Ourense, temos un firme compromiso de apoio aos creadores locais. A nosa sala da biblioteca está aberta aos cineastas e realizadores da cidade para que presentasen as súas obras ao noso público nas condicións máis vantaxosas posibles para eles. Filmes que se cadra non teñen un gran percorrido comercial como Entreparadas (2014), a webserie PIB (2014), A última viaxe do afiador (2015), Reperkusión Sons (2015) ou Muller Muller (2015) puideron verse no cineclube en pantalla grande, amosando que aquí temos profetas na propia terra.

A min particularmente ás veces me anguria o volume desta actividade paralela, con algunha que outra semana ao ano que estamos a proxectar case todos os días entre os ciclos oficiais e os eventos extra. Teño medo de “morrermos de éxito”, de que o noso público, sobrepasado por tanta oferta, canse e deixe de vir, ou de que nos queimemos pola excesiva dedicación que esixe o Padre Feijóo e acabemos por desertar para ter un respiro. Pero por outra banda é unha honra que se recoñeza o noso papel dinamizar e que ser cortexados por tantos pretendentes, e custa dicir que non a moitas destas propostas cando quen gaña é a cidade.

A medio camiño entre a elite e a masa.

Lembro presenciar con estupor nalgún evento como o programador dunha institución fachendeaba de que a algunha das súas proxeccións só asistían unha ducia de espectadores, gabándose de que o seu selecto programa era só apto para unha minoría moi exquisita. Como se nota de que non tiña que cubrir os custos coa venda de billetes, como nos pasa a moitos cineclubes, pois de ser así de seguro procuraría uns contidos menos elitistas e non presumiría tanto da pureza de corazón dos seus acólitos. Nós nin queremos nin podemos estar nunha torre de marfil: coa caixa que fai unha película (as cotas fraccionadas dos nosos socios que abonan en cada proxección) temos que pagar a da semana seguinte, así funciona isto. Este sistema obríganos a cumprir uns obxectivos mínimos (temos que garantir unha asistencia de 100 persoas cada mércores para non perder cartos), o que nos leva a realizar diversos malabarismos e estimacións para conxugar oferta e demanda. Na práctica recorremos ao coñecido método de “unha de cal e outra de area”: se un mes queremos poñer dous filmes que nos interesan moito pero que non cremos que vaian ter tirón coa audiencia, temos que compensar con outros dous máis accesibles que garantan unha concorrencia superior á media. Pero estas valoracións sempre son subxectivas e moitas veces inflúen factores externos cos que non contabamos (a coincidencia na axenda doutro acontecemento cultural que nos reste público, a meteoroloxía, o interese mediático que esperte unha película…) que poden mellorar ou empeorar as expectativas.

Procuramos unha programación popular, salpicada puntualmente de filmes de autores de prestixio e de obras premiadas en festivais, pero tentamos evitar a toda costa unha programación populista e industrial. Aínda que somos conscientes da necesidade da viabilidade económica do proxecto, os criterios crematísticos nunca son os determinantes para a escolla dos filmes (en condicións normais, non nos custa acadar o limiar de beneficio), a diferencia dos cinemas comerciais. Particularmente desde que inauguramos un segundo día de proxeccións, os luns de Filmoteca, onde destinamos as propostas máis arriscadas e experimentais (mesmo deficitarias) que nos autoobrigamos a exhibir para diferencialas das máis accesibles dos mércores. Non nos venderemos ao capital (proxectando en versión orixinal neste país, é difícil facelo), pero tamén temos claro que se podemos chegar a 200 persoas cun produto que consideremos de calidade, non nos conformaremos con chegar a 20.

A relación de ida e volta co público.

Consideramos que o labor dun cineclube ten un certo compoñente didáctico; o público non ten por que nacer aprendido, ás veces cómpre educalo en cuestións cinematográficas e extracinematográficas. De feito, un dos factores nos que facemos máis fincapé é en transmitir a noción de respecto polos demais espectadores na sala, pedindo puntualidade, que non se fale durante a proxección, non se consuman lambonadas e sobre todo, se apague o puto teléfono móbil (inconvenientes que lastran as exhibicións comerciais). Parece inconcibible que a xente que pague por ver unha película sexa incapaz de desconectar durante hora e media do seu celular para mergullarse plenamente no filme, mais sucede. Por iso, non temos medo de pecar de pesados e repetir o noso rosario de demandas antes de cada pase, sabendo que pouco a pouco a mensaxe irá calando (afortunadamente cada vez temos menos incidencias de interrupcións por politono).

Outro aspecto no que incidimos é corrixir certos malos hábitos de consumo cinéfilo que veñen adquiridos e dos que fai falla desprenderse. Temos espectadores residuais que pensan equivocadamente que ao cinema só se vai a entreterse, ou que para divertirse cunha película hai que entendela, e paseniñamente tentamos sacalos do seu erro. Pensamos que ao cine hai que ir para vivir unha experiencia, amena ou non, e que se unha fita provoca algunha emoción (alegría, tristura, medo, sorpresa, carraxe ou desgusto) que non sexa a indiferenza está a cumprir o seu cometido. Os filmes non deben ter todos argumentos lineais dixeribles no primeiro visionado; é bo enfrontarse de cando en vez a algunha obra deliberadamente esixente que desconcerte ou produza perplexidade, na que haxa que rillar ou matinar, pero que permaneza connosco e non nos abandone. Nós tentamos acompañar ao espectador no seu periplo, presentando e contextualizando cada proxección, proporcionándolle unha folla de sala con información adicional, ligando críticas e recensións en redes sociais e esporadicamente improvisando tertulias, para que se forme unha interpretación e unha opinión persoais máis aló do monosílabo. E se con todo un filme non gusta, pois non gusta e non pasa nada. Estamos moi contentos de como os nosos seareiros foron desenvolvendo a súa transixencia ante o chocante: se hai anos tiñamos reaccións abertamente hostís contra películas difíciles pero necesarias como Uncle Boonmee Who Can Recall His Past Lives (2010) ou Holy Motors (2012), hoxe a maioría son quen de resistir con exemplar estoicismo propostas igualmente arduas como A Pigeon Sat on a Branch Reflecting on Existence (2014) ou Sayat Nova (1967; 2014).

Pero no Padre Feijóo a relación entre programadores e socios é bidireccional, e do mesmo xeito que nós instruímos tamén tentamos aprender do público. Prestamos moita atención ás valoracións e suxestións que recibimos nas enquisas anuais ao final de cada tempada, e grazas a elas podemos corrixir desacertos e mellorar prácticas. Así, por fin comprendemos que había que reorientar a programación posterior a Semana Santa, cando Ourense empeza a sufrirse a calor e as terrazas nos fan unha seria competencia (o fútbol, curiosamente, non o é), presentando a colleita anual de comedias e aumentando a media de asistentes en meses tradicionalmente frouxos.

Contra o gratis total.

Unha das posturas máis controvertidas que defendemos no Padre Feijóo é que, agás en sesións especiais moi illadas, as nosas proxeccións deben ser de pago. Tentamos que as cotas dos socios sexan o máis axustadas posibles para que non supoñan un impedimento para ninguén, e temos tarifas reducidas para colectivos como estudantes, demandantes de emprego e pensionistas. Por 5 € poden verse dúas películas á semana no cineclube: parécenos un custo do máis razoable nos tempos que corren. A nosa experiencia en sesións gratuítas concertadas con institucións para datas de postín, que atraen ao público desafecto da efémeride, non deixa de demostrarnos que o que non se paga, non se valora. E nós, que traballamos desinteresadamente nesta faena (os nosos balances son públicos para quen queira consultalos) e reinvertimos todo beneficio na viabilidade do proxecto, o mínimo que esperamos é ter un público que valore o noso labor. Talvez nos trabuquemos, pero cremos que os defensores da cultura gratis total non a aprezan en realidade.

Desde as barricadas.

Algo que agradezo de colaborar no Cineclube PF é que en certo modo me permite formar parte do mundiño do cinema, pero dunha forma moi desmitificadora. Esforzarse no día a día desta asociación implica un feixe de tarefas, como facer turnos de proxección varias tardes por semana, participar en extenuantes reunións de programación, levar a contabilidade de ingresos e gastos, deseñar e difundir un feixe de materiais publicitarios e actualizar un sinfín de redes sociais, mesmo ter que recoller o lixo baixo as butacas entre pases. Custa pensar nesa “maxia da sétima arte” mentres se anda atarefado choiando desde as barricadas, pero aquí todos o facemos encantados e cun sorriso nos beizos. É reconfortante a camaradaría que existe entre todos os implicados nesta aventura, que non temos problema en remangar a camisa e poñernos a eito para que isto saia adiante. E a recompensa do esforzo é visible sesión a sesión. Cando cada vez recoñecemos a máis socios fieis que nunca fallan á súa cita de cine semanal, e mesmo hai algúns que preguntan no momento de retirar o billete que película toca ese día porque xa veñen ao cineclube cunha confianza cega total, todo cobra sentido.

Abofé, é enriquecedor poder ver as cousas desde a perspectiva do último intermediario na cadea da distribución cinematográfica, presenciando in situ como o produto é recibido polos seus consumidores finais, para detectar e interpretar certas tendencias subxacentes que seica en esferas máis elevadas do audiovisual pasan desapercibidas. Moito se fala dos méritos do recente cinema galego en festivais e entregas de premios, e pouco se recoñece a realidade do mal que funciona co seu público obxectivo. Que alguén me explique que falla, ou como podemos facer para que non nos quede a sala medio baleira cando proxectamos ese cine galaico que tanta tinta fai correr. Ou, xa de paso, como solucionar outro problema que se cadra non é tal, e se trata só dun cambio de paradigma que haberá que acabar de asumir, mal que nos pese: que os espectadores adolescentes e universitarios xa non veñen ver as películas en pantalla grande. Os cineclubes temos opinións e vivencias que compartir nestes e outros debates; a mágoa é que normalmente non se nos preste atención porque non haxa consciencia de que existimos.

A experiencia cineclubeira ofrece moitas satisfaccións e algún que outro disgusto, pero polo menos no meu caso, non deixa de ser proveitosa. Convídoos a que veñan visitarnos á nosa humilde sala de proxeccións da Biblioteca Nodal de Ourense (unha entidade á que sempre lle estaremos agradecidos polo seu apoio constante e pola súa cesións nestes últimos anos); recibirémolos encantados, cun pouco de sorte poderán ver un filme que lles guste, e axudarán a que este soño do que participo se manteña en boa forma unha sesión máis.