“EN HOLLYWOOD TALKIES NON HAI UNHA POSTA EN ESCENA, SENÓN UN BALEIRADO DE ESCENA”
Aproveito un número tan heteroxéneo, entusiasta e caprichoso como este, adicado ao (que consideramos o) máis destacado de 2011, para confesar a miña admiración por un dos autores máis estimulantes e inspiradores que tiven a fortuna de descubrir o pasado ano. O día que coñecín a Óscar Pérez acabei perseguíndoo polas rúas de L’Eixample e Gràcia, intercambiando opinións sobre a súa obra, comentándolle ideas para a miña peza Fills de Samsó, preguntándolle polo cine de Alan Berliner ou discutindo sobre as nosas series preferidas da HBO. Aquel acoso produciuse tras unha ilustrativa sesión na que o propio autor presentara algunhas das súas pezas, como Xavo-Xavi (2002), El sastre (2007), premiada en IDFA, ou If the camera blows up (2008), incluída na retrospectiva ‘The Forgotten Spanish Non-fiction Cinema and Its Renewal’, programada o pasado mes de decembro na lendaria Anthology Film Archives de Nova York.
O que fixo daquela sesión unha experiencia especialmente reveladora, foi o feito de que a maioría de asistentes eramos estudantes aínda virxes na realización cinematográfica, que se topaban frontalmente ante un rotundo e inspirador exemplo de vontade e ousadía. Iso era o que necesitabamos naquel momento: alguén que demostrase, coas cartas sobre a mesa, que se de verdade se quere facer unha película, abonda unha cámara, coraxe, paixón e persistencia para levala a cabo. Sen trapalleiras e exasperantes buscas de financiamento, sen conflitivos enredos con produtores, sen meticulosos plans de rodaxe, sen a rapaza e a pistola de Godard, sen peros, sen desculpas… con determinación.
Óscar Pérez encarna á perfección a idea do “artesán” reivindicado por Josep Maria Català na entrevista que nos concedía no pasado número. Os seus retratos da fauna urbana barcelonesa son pacientes exercicios de cine directo e do directo, presente e do presente. Son pezas que demostran a asombrosa intuición e a notable perseveranza deste insólito autor, destilando espontaneidade, honestidade e intimidade. Compromiso e respecto.
O seu último filme, Hollywood Talkies, non só permitiu descubrir un rexistro insólito e sorprendente neste cineasta, senón que tamén pon de manifesto o importante labor da súa habitual colaboradora e escudeira, Mia de Ribot, cuxa contribución en tareas de produción ou montaxe permanecera ata o de agora algo máis velada, mais cuxo talento como fotógrafa resulta determinante nesta película. A xénese deste proxecto áchase na etapa hollywoodiense relatada por Luis Buñuel na súa autobiografía Mi último suspiro, na que menciona a chegada de actores españois á Meca do cinema ao comezo dos anos trinta, para realizar versións en castelán de películas americanas. A chegada do cinema sonoro propiciara, ata a implantación da dobraxe, que as produtoras estadounidenses asegurasen a distribución internacional das súas películas mediante a realización de versións rodadas en francés, alemán, español ou italiano. Fotocopias sen brillo que eran filmadas durante a noite, cos mesmos decorados que a película “oficial”, mais cunha visible carestía de medios, talento e alma, como puidemos comprobar na proxección do Drácula (George Melford, 1931) “en español” nos Cinemes Girona, xusto trala estrea de Hollywood Talkies.
Así, fronte ao cinema directo e do presente que caracterizara a filmografía anterior de Óscar Pérez e Mia de Ribot, Hollywood Talkies propón un cinema do pasado, da memoria, unha historia de pantasmas na que, como di Jordi Costa na súa crítica en El País, “unha voz en off debulla anécdotas e comprime vidas como quen está a ler un balance de danos tras un sinistro”. Este filme, programado en Venecia e en Xixón, é a crónica de soños rotos e esperanzas frustradas, os restos dun babilónico naufraxio. Esta radical, audaz e evocadora película, portadora de tantas ilusións, segue o rastro de homes e mulleres desenganados e desarraigados, forasteiros dentro e fóra da súa terra, zarandeados pola época na que, segundo o propio cineasta, o cine perdeu a súa inocencia. Dicíao Giorgos Seferis: “alí onde a toques, a memoria doe”.
Se me permitides a metáfora, hei dicir que ao ver este filme sentín unha especie de sensación de resaca. Explícome: houbo unha grande esmorga na que os vosos personaxes participaron, pero ao rematar a festa non só sofren as consecuencias dese exceso, senón que mesmo lles custa lembralo. Recordan o bo que foi, pero é un recordo doloroso. Como di o meu pai: “noites alegres, mañás tristes”.
Mia: Home, resaca, resaca… (risas) Talvez che produxo esa sensación porque o filme crea unha atmosfera onírica, festiva e ás veces mesmo surrealista, como as bebedeiras… Tamén porque traballamos sobre algo que xa pasou, que non era de todo real, e que se intenta lembrar. Supoño que esa sensación de resaca ten que ver coa evocación do pasado, de algo que xa non existe, de algo intanxible… e un tanto lúdico, polo menos en aparencia.
Óscar: Si, é certo que a película constrúese sobre anécdotas que teñen un ton moi festeiro. Mais, asemade, ao afondar un pouco nesas situacións, nesas anécdotas divertidas, saen á luz historias de soidade e illamento. É un gran contraste e creo que de aí vén a sensación que suxires. A xente ría cando os propios protagonistas lles explicaban as súas historias, e seguramente noutro contexto poderíase ter feito algo moi cómico. Pero a nós interesábanos o contrapunto, o que había alén desa superficie festiva.
Mia: Traballabamos con dúas liñas ben definidas: o pasado, no que a anécdota é divertida; e o presente, unha visión máis completa, feita de anaquiños, que mostra unha historia de soidade tanto naquel momento, en Hollywood, como logo, á súa volta a España. Pero si, Hollywood foi para eles un momento de explosión máxima, que logo, cando volveron a España, recordaban case como unha ilusión…
Esa é a resaca á que eu me refería… (risas). Unha simboloxía que me gustou moito foi a de mostrar o Hollwood da periferia, non o dos grandes estudios e o star system. Eses actores españois crían estar dentro de Hollywood, mais en realidade movíanse na marxe e á marxe, entrando cando xa todo o mundo marchara: durante a noite, cando o Hollywood oficial xa pechara as súas portas.
Óscar: Claro, Hollywood tamén era a cidade na que eles vivían, e non só esa gloriosa cidade construída polo propio cinema. Todo o que eles viven alí é unha ilusión, e en tanto que ilusión ten unha parte positiva, xa que ten que ver con esperanza. Mais a ilusión tamén ten que ver co falso e o aparente. Pode ser positivo porque calquera cousa pode pasar, aínda queda moito por decidirse. Eu creo que ese sería o punto ao que eles volverían se puidesen regresar, ao momento no que todo estaba inda por decidirse.
Mia de Ribot: Estou de acordo. Era o momento no que o seu porvir aínda non se decidira. O momento no que todo eran, aínda, promesas.
Reflexionando sobre a idea de ilusión, considero especialmente acertado o uso de numerosos planos contrapicado, con obxectivos grande angular, que crean unha sensación de grandeza irreal, que non existe. Esa combinación, contrapicado máis grande angular, fai que percibamos todo moito máis grande do que en realidade é.
Mia: Permítenos velo máis grande do que é e tamén nos permite tamén ver máis, en xeral. O noso retrato da paisaxe é un retrato psicolóxico, polo que buscamos lugares moi concretos que nos permitisen estableceres un intercambio entre o presente e o pasado, e tamén entre o personaxe e o espectador. Tan importante como o que decidimos mostrar é aquilo que decidimos non mostrar, o Hollywood actual que se filtraba por tódalas partes e que nada ten que ver co que eles coñeceron. Ao ires alá, puidemos comprobar que apenas queda nada “do seu Hollywood”.
Óscar: E o pouco que queda ten máis que ver coa idea de museo que coa propia cidade.
Esa idea de museo tamén remite, como todo neste filme, á memoria.
Óscar: Si, é un cinema da memoria, pero non da memoria histórica en tanto que se recupera, homenaxea ou reivindica un tempo pasado. A nosa é unha memoria da paisaxe. Foi unha tarefa difícil, porque hai espazos e paisaxes que, lamentablemente, xa non teñen memoria. O noso reto foi atopar aqueles que aínda a conservan.
Mia: As paisaxes de natureza, por exemplo, son lugares nos que os nosos personaxes estiveran, mais nos que xa non queda nada. É a crueldade do tempo, que o borra todo sen deixar rastro. En troques, os espazos artificiais, os espazos construídos, conservan o tempo mesmo nas súas ruínas.
Nunha ocasión escoiteiche dicir, Óscar, que foi unha revelación para ti descubrir que podías elixir un lugar e esperar a que acontecesen cousas, xa que esas cousas finalmente acababan por acontecer. Así funcionaban os teus anteriores traballos. Pero Hollywood Talkies non é observación, senón evocación.
Óscar: Claro, neste caso todo aconteceu xa e apenas queda rastro diso. As cousas non acontecen na pantalla, senón que teñen que acontecer en ti como espectador. Nós adoitamos dicir que neste filme non hai unha posta en escena, senón un baleirado de escena, xa que o que fixemos foi quitar e non poñer.
Gústame ese concepto de baleirado, porque é evidente que houbo un potente traballo de documentación tralo que, unha vez coñeciades a fondo o voso material, fixestes un gran destilado.
Óscar: Cando presentamos a película en Xixón tivemos a oportunidade de visitar o Elogio del Horizonte, e entendemos que na nosa película queriamos conter a esencia desa escultura. Hai películas nas que ves o bloque e outras nas que ves o baleiro, e nós queriamos transitar nese baleiro. Dicía Chillida que o horizonte é a patria de todos, e a nós gustaríanos que a nosa película tamén fose unha patria de todos. Esa é a esencia do cinema político.
Mia: A película constrúese dende o baleiro e dende a ausencia. O baleiro arquitectónico pode mostrarse, pero a ausencia é moito máis intanxible, polo que é un desafío para o cineasta.
Si, neste sentido, unha das primeiras cousas que un pensa ao ver a película é que tivestes moita coraxe á hora de renunciar a tódalas posibles películas que poderiades ter feito cun punto de partida tan rico e amplo. A historia deses españois que emigraron a Hollywood podería ter sido narrada de mil e un xeitos, mais vós decidístesvos por unha aposta radical e moi arriscada.
Mia: O camiño para facer unha película é moi longo e moi orgánico. Evoluciona moito e hai que tomar moitas decisións. No noso caso tiñamos moito onde elixir e, polo tanto, moito que descartar.
Óscar: Si, varias persoas dixéronnos que hai moitas películas posibles en Hollywood Talkies, e ese é un factor que tivemos moi en conta. Pero hai un momento en que o que era unha renuncia acábase por converter na base do filme. Por iso é tamén un cinema da memoria, porque remite a todas esas posibles películas, que están aí. É certo que algúns poden pensar que ao tomar esta decisión quedamos a medias en todas, pero precisamente o que queriamos era que cada espectador construíse a súa propia película a raíz de todas elas. Quixemos abrir portas a tódolos nosos personaxes, a ver por cal quería entrar o espectador.
Porén, nunca chegamos a coñecer ningún deses personaxes, senón que funcionan como un reparto coral no que todos comparten unha mesma ilusión, entendida como esperanza e como aparencia, como precisabas antes.
Óscar: Tódalas anécdotas van facendo referencia a esa falsa realidade, a esas falsas aparencias, e tamén a unha perda de individualidade e identidade que conducen a un illamento. Si, son un grupo; pero todos eles están sós e van perdéndose nese espazo ilusiorio que é Hollywood. Ademais, non podemos esquecer que eles están alí para ser copias doutros. Ese é o seu traballo. Seguramente foron vítimas do momento no que, segundo o meu punto de vista, o cinema perdeu a súa inocencia, o momento no que apareceu o sonoro. O conflito de identidade dos nosos personaxes tamén pode verse neses nacionalismos que xorden entre os propios hispanofalantes, cando comezan a reivindicar a súa propia lingua como a boa. Se o pensas, non deixa de ser unha guerra entre irmáns que se senten sós.
Isto lévame a outra interesante idea que apunte o filme, que é a do estranxeiro. Estes actores son forasteiros en Hollywood, pero tamén se converten en forasteiros no seu propio país, unha vez volven a España. Son estranxeiros en terra de ninguén.
Óscar: Si, é certo, nin se integran en Hollywood nin tampouco logran reintegrarse en España. Cando volven ao seu país perderon o seu sitio, pero non esquezamos que moita xente perdeu tamén a súa identidade durante aqueles anos, por mor da Guerra Civil española. No filme, quixemos reflectir isto mediante unha especie de perda de substancia.
Mia: Gústame pensar que, malia estar composta a partires de fragmentos e pequenas historias, Hollywood Talkies é unha historia épica. Poderías dicir que contamos coas ferramentas mínimas para contar unha grande historia dun modo pequeno.
Retomando a cuestión das posibles películas que hai nesta película, considero que a montaxe permite establecer unha relación penetrante co espectador: está a historia que vós propoñedes, a que o espectador recibe e a que o espectador reconstrúe. Creo que nese intercambio, no xeito en que cada quen deduce o narrado, radica a potencia do filme. E tamén creo que iso fai de Hollywood Talkies un filme esixente para poder gozalo.
Óscar: Si, é esixente, sen dúbida, pero é que eu espero iso da xente. Eu respecto moito ao espectador e sei que todos poden conectar coa nosa película. De tódolos xeitos, considero que a historia que contamos é moi sinxela, sen ningún tipo de fórmula indescifrable. A complexidade está en como transformar esa información en emoción.
Mia: Eu creo que é unha cuestión de se o espectador está disposto a aceptar o que propoñemos ou non. E, por suposto, está no seu dereito de non o facer. Ademais da viaxe dos nosos personaxes, interésanos a viaxe que poida facer o noso espectador a partir da viaxe que nós propoñemos.
(A Óscar) Nos últimos proxectos estábaste a meter cada vez máis (mesmo fisicamente) no filme, e agora non só non o fas, senón que “cedes” a cámara a Mia, xa que ela foi, debido á súa experiencia como fotógrafa, quen fixo os encadras e quen filmou. Como foi esta variación de método?
Óscar: Foi un cambio que seguramente non podería ter feito con outra persoa. Mais en realidade, a única diferenza coas outras películas é que nesta Mia filmou e nas outras non. O resto do traballo sempre o fixemos xuntos. É certo, naquel cinema máis directo estábame a meter cada vez máis en escena, mesmo porque os meus personaxes falaban de min ou porque o microfonista entraba en plano e decidía mostralo. Pero neste proxecto, cun código visual máis próximo á ficción, no que non acontece unha acción no plano, eu xa non pinto nada, porque ela filma moito mellor ca min. Aprendemos moito, e se o día de mañá traballásemos nunha película con actores, nela habería moito de Hollywood Talkies.
Intúo que xa existe a intención de facer esa película con actores?
Óscar e Mia sorrín, pagan os seus tés (e o meu café) e saímos a fume de carozo do bar no que nos citamos en dirección aos Cinemes Girona, onde ámbolos dous teñen que presentar a película. Falta apenas un par de minutos para a proxección e os seus teléfonos comezan a soar sen tregua. Malia que xa apaguei a gravadora e os tres corremos ao trote en plena beirarrúa, Mia segue a responder algunhas cuestións que quedaran no aire. Chegamos aos Cinemes Girona sobre a bucina e despedímonos fugazmente. Ao afastarse, Óscar xírase cara a min e dedícame un sorriso tan amplo como pillabán: “meu, ao final sempre acabas perseguíndome”. De certo que non será a última vez. Inda que un pouco tarde, feliz 2012.
