MICHEL GAZTAMBIDE: “O XÉNERO É UNHA LUPA PARA LER A LETRA PEQUENA DA VIDA”

O pasado outubro, Michel Gaztambide impartiu con enorme éxito de asistencia unha clase maxistral de guión de cinema negro, organizada pola Asociación Galega de Guionistas (AGAG), na Fundación Novacaixagalicia de Santiago de Compostela. Con máis de vinte anos no oficio, un dos seus primeiros traballos foi con Julio Medem en Vacas, e dende entón participou en multitude de películas, sendo as máis famosas as que asinou xunto a Enrique Urbizu: La caja 507, La vida mancha e No habrá paz para los malvados. Esta última volve proxectarse en salas propulsada polos seus 14 nomeamentos aos Goya.

Ese gusto pola novela negra, é compartido con Urbizu ou xorde da necesidade de escribir un thriller?

Para os que temos agora entre 45 e 55 anos, o xénero negro pode equipararse co fantástico para as novas xeracións. É fundacional para nós, porque o consumiamos en filmes e novelas. Xusto cando morre Franco, empezan a saír editoriais que publican moito xénero negro norteamericano e entón completamos o que descoñeciamos. Leramos a Hammett e Chandler e pasámonos a Thompson, Hymes, McBain… Lemos constantemente novela negra, e nestes nomes que cito atópase un pouco o noso maxisterio para os thrillers que escribimos.

Temos un gusto compartido pola literatura negra e Pío Baroja. Para nós teñen moito que ver en canto ao esencial da linguaxe, é un tanto parco, hai certa dureza á hora de transmitir unha imaxe detrás dunha palabra… E iso tradúcese en cinema.

O bo policial sempre profunda nos problemas da sociedade actual. Da especulación inmobiliaria de La caja 507 pasamos ao terrorismo de No habrá paz para los malvados. Por que elixistes estes temas?

Porque dalgún xeito, antes que cineastas, somos cidadáns especialmente alerta, porque sabes precisamente que no mundo están as túas historias e valas buscar. Supoño que a primeira pregunta nos dous casos foi: por que está a pasar isto? Cun descaro tan grande no caso de La caja 507, e unha cegueira tan enorme no caso do 11-M, que realmente provoca unha situación de desamparo no cidadán.

Agora poderiamos falar da crise, deses poderes económicos fácticos, do mercado; que non entendemos. Que é iso, quen é? Primeiro hai un estupor que nos fai reflexionar, e despois intentamos encaixalo na estrutura dun thriller, que é un bo xénero para tratalo en España, sobre todo neste século XXI. Se un pensa no negro de períodos anteriores, remítese á Garda Civil, os grises, o cheiro de pés… Non pode equipararse ao norteamericano. Agora temos ata mafias internacionais, polo que é un territorio ideal para contar historias dende ese punto de vista.

O xénero é unha lupa para ler a letra pequena da vida.

Cinema e delincuencia transnacional.

Se é que España é un paraíso! Hai bo tempo, e é laxo. Un certo nivel de corrupción vese como algo tolerable. Aquí o cidadán medio crese que comprando un piso, pode vendelo despois polo dobre de diñeiro. Este clima é ideal para as mafias. Isto é produto da Transición, coas súas áreas de liberdade, que foron aproveitadas de moitas maneiras.

Como citabas, o cinema español construíu unha imaxe do Garda Civil. Parece que en No habrá paz para los malvados se quixo ser moi obxectivo. Non hai ningún tipo de comentario sobre a policía, e si a sensación de que o corpo está retratado tal como é. Hai detrás un forte traballo de investigación?

Home, non fomos unha semana vivir a un cuartel da policía. Xa trataramos de maneira tanxencial en La caja 507 funcionamentos policiais, e coñecemos a axentes, así que sabemos aproximadamente como funciona.

En realidade, na película hai dous policías. Santos Trinidad é o arquetipo norteamericano do anti-policía, do home que está máis aló de si mesmo, que se atopa nunha baixada cara os infernos… E logo están os outros, que traballan para protexernos. Claro, nesa fronteira entre o ben e o mal, ás veces pódense manchar. Pero si que hai unha vontade de reflectir, dende a ficción, o traballo policial e dos xuíces da forma máis fidedigna posible.

Teño a impresión de que estas dúas estruturas narrativas son como espellos que se complementan. A de Santos Trinidad segue unha “narración da intranscendencia”, que é un termo que José Luis Molinuevo aplica á serie The Wire, pero que ben podería valer para o tramo de Santos. Porén, a xuíza Chacón é moito máis pragmática, e a narración, consecuentemente, máis medida e informativa.

Si, é un xogo buscado e necesario. Ela vai detrás do asasino, que o espectador sabe quen é, pero atopa outras cousas e explícanolas, verbalízaas. Santos é cinema silente. El procede lentamente, con moita parsimonia e, supoño, profesionalidade. Abre moitos caixóns que non levan a ningures.

Ela é metódica, e creo que está interpretada estupendamente por Helena Miquel, cunha dificultade tremenda. É un personaxe que fai 60 preguntas, e darlle sensación de verosimilitude a iso é moi complicado. Funciona como figura esperanzadora, porque é unha tía que fai o seu curro, e doutra banda revela ao espectador coas súas preguntas iso que hai por baixo, e que nos interesaba contar.

"Había un perigo importante que nos gustaba: conseguir que un fillo de puta fora, quizais non reverenciado, pero si amigo do espectador".

Moitos compañeiros comentamos que quizais a intención estea demasiado subliñada nos últimos planos.

Parecíanos moi interesante o plano no que el morre, e o revólver queda colgado do seu dedo índice. Pero terminar así suporía para o espectador acabar no máis alto. Vaise de subidón, aínda que o personaxe sexa tan sórdido e cabrón. E non queriamos que fose así, pretendiamos que o espectador marchase a casa con certo desasosego, e de aí os planos finais. Quizais fosen un erro pola nosa banda, pero ao escribir sempre nos preguntamos como queremos que salga o espectador da sala, e aquí queriamos que o fixese fodido. Deixalo co momento da heroicidade de Santos…

É Santos heroico nalgún momento?

Si, na medida en que nun momento dado empeza a facer o seu traballo, e é eficaz.

Xa, pero cales son as motivacións do personaxe?

Salvar o cu. Pero usa ben os procedementos. De feito, os outros policías van aos sitios polos que el pasou antes. Se na primeira escena escoitase un comentario dos islamitas, posiblemente non se tería nin decatado, pero o feito de que estea implicado directamente é o que lle fai reaccionar.

Pero a súa investigación non vai destinada a desarmar a trama islamita. Para el é algo tanxencial.

Aquí non deixa de haber ironía. O personaxe de ficción é o que resolve o asunto. Se non estivese Santos Trinidad, estalarían as bombas, que é o que pasa na realidade.

Non é perigoso adherirse á figura do vixiante, do policía que se toma a xustiza pola súa man?

Había un perigo importante que nos gustaba: conseguir que un fillo de puta fora, quizais non reverenciado, pero si amigo do espectador. A nivel de relato era moi apetecible, aínda que sabiamos que nos podiamos meter unha hostia en calquera momento. Eu creo que as boas pelis teñen que andar polo fío da espada, que se dás un paso en falso caes.

Creo que isto o conseguimos, e ás veces con calafríos. Contábame un amigo en Madrid que, vendo a película, cando lle disparan ao árabe na última escena, unha señora de 60 anos dicía: “Dálle, dálle!” É un pouco forte.

A interpretación tan física de Coronado contribúe a iso. Escribistes os papeis pensando nel?

Os dous primeiros non, este si. Quen interpretaría o de La caja 507 foi durante moito tempo unha incógnita, pero Enrique Urbizu tivo esa intuición e, como tiñamos as dúas rodaxes seguidas, automaticamente pensou nel para La vida mancha. Con No habrá paz para los malvados, el sabía dende o principio que lle estabamos escribindo un monstro.

E de onde sae Helena Miquel?

Enrique Urbizu buscaba unha actriz especial, non moi coñecida e que desprendese certa fraxilidade e dureza ao mesmo tempo. Probou a varias actrices, caras máis populares, que o fixeron ben, pero había sempre algo que non acababa de convencelo. Helena Miquel traballara nunha película na que eu fixen o guión: El idioma imposible, de Rodrigo Rodero. A min gustoume moito e díxenlle a Enrique: “Oes, mírate a esta tía”. Viu algo nela que lle agradou, entrevistouna, e dende o primeiro día soubo que ela era a adecuada.

Creo que esta foi unha xogada arriscada, como a de José Coroado no seu momento, porque agora vémolo obvio, pero cando o elixiu para La caja 507, a elección recibiuse como “curiosa”.

"Quen interpretaría 'La caja 507' foi durante moito tempo unha incógnita (...). Con 'No habrá paz para los malvados', el (Coronado) sabía dende o principio que lle estabamos escribindo un monstro".

A personalidade de Miquel na película é a dunha muller metódica e fría, pero hai un momento no que isto racha, que é a chamada da filla. Por que incluíla?

Escribiuse na última versión do guión, e creo que é un acerto. Ten que ver cunha pequena anécdota. Helena ten un sorriso precioso, e Enrique decatouse de que na película non sorría, así que escribiu ese fragmento para que a puidésemos ver romperse, doutra maneira, non coma un bloque de xeo. A razón foi capturar o seu sorriso, pero eu creo que lle dá un puntiño ao personaxe.

Falamos das referencias literarias, pero non das cinematográficas. Esas homenaxes a A quemarropa, entre outras, son máis cousa de Urbizu ou túas?

Onte mesmo vin o inicio da peli de Boorman antes de vir, por certo. Iso é máis o terreo de posta en escena de Enrique. Eu inflúo máis no ton. Por exemplo, a presenza do cinema francés ou o mudo, que son paixóns que compartimos.

Que será o seguinte do tandem Urbizu-Gaztambide?

Ao acabar La caja 507 e La vida mancha, escribimos un terceiro guión, que non se fixo aínda. Esperemos poder vela realizada, pero no seu momento considerouse demasiado triste ou dura. Non sei se será o momento de lanzalo, pero estamos a facerlle cambios. E hai a vontade de facer algo máis. Será un thriller porque levando dous faltaría un? Iso nos pregunta a xente. Pois non sei, se cadra dános por unha película de aventuras.

Temos varias cousas no caixón, pero non che poido asegurar que vai ser o próximo, porque nós somos moi lentos, cústanos tempo acabar os guións. Traballamos a catro mans. Dende o principio reunímonos nunha habitación, cada semana ou 10 días, e imos por todas as fases xuntos. É unha forma singular, estupenda e moi creativa de traballar, pero leva tempo.