Novos Cinemas 2021: Latexos
El planeta, de Amalia Ulman
Que os festivais de cine conten cunha sección competitiva como a que propón Novos Cinemas baixo o nome de Latexos debería ser de obrigado cumprimento. Por necesidade, por xustiza, para que todas esas primeiras ou segundas propostas, que poidan quedar fóra mesmo dos circuítos non tan convencionais, teñan o seu espazo. Para que poidamos escoitar novas voces que se atreven a xogar coa linguaxe e a incendiar as regras. Voces nas que non é complicado adiviñar ecos e “latexos” do que pode chegar a ser unha brillante carreira. Outras perspectivas de ver e enfrontarse ás cousas que non merecen caer no esquecemento.
Este ano, observamos en Latexos unha gran variedade entre as 4 propostas a competición, que van desde a ficción máis íntegra até o documental autobiográfico, pasando polo ensaio cinematográfico. Nas seguintes liñas afondaremos en cada unha delas:
EL PLANETA
Amalia Ulman é unha artista interdisciplinaria de orixe arxentina afincada en Los Ángeles, pero viviu até os 18 anos en Xixón, a cidade onde se ambienta a súa película. O seu traballo adoita xirar ao redor de cuestións de xénero e clase, e en El planeta, a súa ópera prima, vemos un compendio de todo o que lle preocupa á autora. Asistimos a unha especie de comedia negra na que o punto de partida é un desafiuzamento, pero que non se contenta con ser simplemente unha película social. El planeta é a única obra puramente de ficción de Latexos, así como a que máis se adapta a unha narrativa lineal e convencional. Porén, hai numerosos detalles e elementos que a apartan da rigorosidade e o clasicismo, presentando unha mirada persoal, íntima e con moita pegada. Persoalmente, foi a obra que máis me gustou, pola súa mestura de xéneros, pola súa amable e aguda convivencia entre o drama e a comedia, e por ter un marcado corte feminista para nada discursivo, senón máis ben o contrario. É unha película libre e viva, que enche todos os espazos que propón, e acende luces no medio dun contexto gris, decadente e até infame.
O uso dunhas transicións ao “estilo Star Wars” pode chegar a desconcertar ao principio, pero unha vez accedes ao universo dos personaxes e o seu precario e desenfadado estilo de vida, a verdade é que sentan moi ben á historia. Máis que estrañeza, achegan moita personalidade á cinta e permiten crear elipses narrativas para nada convencionais, ademais de funcionar como contrapuntos entre unhas secuencias e outras. As protagonistas son nai e filla, tanto na ficción como na vida real. Dúas anti-heroínas, dúas superviventes, dúas estafadoras moi carismáticas, empuxadas ao abismo e á negación da súa precariedade. Todo iso narrado desde un punto de vista diferente, próximo, persoal, que se afasta dese cine social onde os pobres son sempre os bos e que mostra unha actitude moi protectora cara a eles.
LA LUNA REPRESENTA MI CORAZÓN
Unha nai pídelles aos seus fillos que non pensen no seu pai, que se esquezan del. Este documental autobiográfico comeza co regreso a Tailandia do cineasta Juan Martín Hsu. Ao principio, todo transcorre como unha aventura de descubrimento sobre o misterio que envolve a morte do seu pai. É unha película avolta nas súas composicións, coa cámara oscilando en moitas ocasións, pero isto combínase con outros momentos de intimidade onde a cámara acaba por volverse estática e respira. Neste sentido, hai escenas que funcionan e outras que non tanto. Con todo, falar de escenas nesta película é complexo, xa que os límites están deconstruídos, empezando por unha posta en escena moi voyeurista, coma se o director estivese a espiar á súa propia familia. Hai unha marcada procura de naturalidade, e un exercicio impresionante de compartir todo o proceso creativo, de ensinar as tripas —algo que non lle senta mal á obra, e até supón un acerto en moitos aspectos. O problema é que esa naturalidade é imposible de conseguir, porque no momento en que colocas a cámara xa estás a acoutar, intervindo e desposuíndo a realidade para elixir o fragmento que máis che interesa: a manipulación segue existindo. Doutra banda, a convivencia dos idiomas funciona. Asistimos tamén á historia do reencontro coa súa nai, que achega os mellores momentos da película.
Alén deste conglomerado de recursos cinematográficos, engádense certas partes de ficción que recrean sempre o que acaba de contar a familia. Isto é algo que non achega moito, e ao final só serve para sumar minutos que se antollan innecesarios e entorpecen a progresión natural da narración, creando pequenas burbullas artificiais dentro dun discurso que persegue a verdade e ábrese camiño desde a intimidade. Non está claro se este conxunto de achegamentos visuais funcionan como un todo, xa que xeran un caos que disemina o ton e o lugar onde se propón chegar o cineasta: onde habita a redención e a reconciliación.
En canto á sucidade na imaxe, moitas veces benvida, ás veces non o é tanto. Por exemplo, a nai sabe que está a ser gravada, hai moito ruído por todas partes, conversacións que se pisan, música de fondo, tráfico, tarefas domésticas… Esta mestura e bulicio convértese nunha arma de dobre fío: por unha banda, enriquece e achega a cotiandade, desfai o artificio fílmico; por outra, embaza o discurso e fai que perda unha dirección clara. Aínda así, estas situacións de “balbordo” ofrecen momentos marabillosos que non se poderían obter doutra forma, como cando un membro da familia toca a guitarra en primeiro plano mentres a nai, fóra de cadro, cóntalle unha historia á súa filla. Resulta chocante ao principio, pero a suma deses elementos inconexos confiren unha estraña e atractiva unidade á escena, elevándoa.
No existen treinta y seis maneras de mostrar cómo un hombre se sube a un caballo, de Nicolás Zukerfeld
NO EXISTEN TREINTA Y SEIS MANERAS DE MOSTRAR CÓMO UN HOMBRE SE SUBE A UN CABALLO
Este ano houbo unha mención especial para esta cinta ensaística dirixida por Nicolás Zukerfeld, que se articula pivotando sobre diferentes imaxes do cine clásico e da obra dun dos máis grandes autores de aventuras: Raoul Walsh. A cinta achégase máis a un exercicio de investigación cun fin expositivo-didáctico que a unha película en si mesma, aínda que non quero entrar a divagar sobre o que é ou non unha película, porque tampouco creo nos límites. Con todo, persoalmente, síntome alleo a este material. Quizais sexa porque abunda a reiteración, aínda que esa sexa a intención principal: a de ensinar como existen distintas maneiras de contar unha mesma situación. Para iso, a película abraza o puramente académico. Presenta un gran traballo de recolección, pero a narrativa non existe como tal. Cunha curta podería ter sido suficiente. Os sinais de fatiga comezan a notarse xa a partir dos primeiros quince minutos.
Así, a cinta cabalga (nunca mellor dito) entre a anécdota etnográfica e un labor de arquivo case imposible. Vemos as mesmas paisaxes, case os mesmos planos e encadres, xente subindo e baixando de cabalos, e aínda que ese sexa simplemente o punto de partida, desde a miña extremadamente humilde e iniciática opinión, non hai nada na película que xustifique unha duración superior aos 15 minutos. Máis adiante, engárzanse imaxes de diferentes escenarios, xa non só homes ou mulleres subindo e baixando de cabalos: agora aparecen tormentas, persoas enfermas, vanse establecendo certas unións e paralelismos interesantes e existe a sensación de que algo avanza, de que hai algo que impulsa cara adiante a metraxe. Portas que se abren nun mundo e péchanse noutro… A esencia do cine ao descuberto. O cine como a arte de imitación que é. A obra ten o carácter pleno dun ensaio cinematográfico excesivamente fiel a si mesmo. Na súa segunda parte, unha voz en off sobre negro reflexiona durante 20 minutos sobre o que acabamos de ver. A miña sensación é estraña. Ten algo épico a cinta, algo encomiable, pero non logro conectar con ela. E finalmente a inevitable e evidente conclusión de que existen infinitas formas de mostrar como un home se sobe a un cabalo, ou como entra nunha habitación, ou como se representa unha tormenta… Pero o cineasta clásico logra facernos crer que a que elixiu é a mellor e a única posible.
918 GAU
O premio desta edición de Latexos, outorgado polo xurado composto por Iria Silvosa (Numax), Carla Blanco (Zumzeig), Manuel Asín (Círculo de Bellas Artes), Víctor Paz (Duplex Cinema) e Javier Pachón (CineCiutat), foi para unha película cun forte fundamento político, pero que non insiste sobre este conflito no seu desenvolvemento. Algo que confunde ao principio e logo sorprende, para acabar deixando unha forte sensación de veracidade, afastada de convencionalismos e de camiños onde axexan os tópicos máis comúns e os que non o son tanto. 918 Gau é unha experiencia moi persoal, íntima e honesta, nada gratuíta, que se vai debuxando cunha lírica que emprega distintos recursos audiovisuais. A directora debúllaos nun vaivén constante de fotografías, recortes, imaxes ficcionadas, sons,… É unha película moi pegada á carne, aos corpos, ao que significa estar de verdade en prisión (Arantza Santesteban, a directora, foi detida en 2007 e pasou 918 noites na cadea). Escarva até o punto de arrincar a costra das feridas. Hai mesmo algo ritual. Non hai, en cambio, romanticismos. Non é un discurso, escapa de todo isto. Pálpase a inxustiza e o retrato social como unha segunda atmosfera que navega sen necesidade de temón nin de reforzo, sen gritar. Isto é outra cousa, e brindo porque así sexa.
918 Gau non é unha película cegada de ideoloxía. Non se queixa nin reivindica nada concreto, nin sequera a liberdade como un concepto xeral, pero si se mergulla na persoal. A súa forza e o seu grande acerto é a súa directa e para nada artificiosa subxectividade, unha naturalidade e intimidade que incendian cada plano, que golpean, porque ninguén pode estar preparado para isto. A cinta toma riscos: hai moita exposición e contraposición, e iso dignifica e eleva o relato. Sitúao nun lugar diferente, un espazo poucas veces visitado e difícil de alcanzar, porque significa mirarse a un mesmo, poñerse diante do espello e baleirarse, aínda que doia. É un acto de catarse, depurativo. Desta forma, a película convértese nun drama carcerario autobiográfico, impactante e demoledor, narrado desde a vida mesma. Aquí todo cheira a pantasmas, a aire viciado, a suor, e a un lugar gris que se grava a lume na pel e que será por sempre un compañeiro de viaxe. Arantza Santesteban elixiu o camiño difícil para contar a súa historia, e ante iso só podemos reflexionar e aplaudir.
918 Gau, de Arantza Santesteban
