OF THE NORTH, de Dominic Gagnon

30 of the North 2

Novos Camiños para o Documental Etnográfico

of the North, escrita coa primeira vogal en minúscula, como é expreso desexo do seu autor, aparece como un título mutilado por necesidade. Xa transcorreron 93 anos dende que Robert J. Flaherty emprendeu aquela viaxe épica partindo de Toronto cara os confíns do Círculo Polar Ártico para retratar a primitiva loita diaria contra os elementos de Nanook of the North (1922). As súas imaxes, unha vez convertidas en emblema e parte do imaxinario cinéfilo colectivo, viron transformado o seu impacto primixenio; mais o impoñente espazo, ese vasto e xélido territorio non hai tantas décadas inhóspito, segue condicionando a existencia dos seus habitantes.

Como Flaherty, naqueles días hoxe tan afastados, Gagnon reside en Canadá, pero a súa forma de abordar a etnografía condúcenos máis ben cara a imposibilidade de reflectir de xeito unívoco o modo de vida de toda unha comunidade na sociedade contemporánea. As peripecias cotiás destes Nanooks modernos, entendidos agora de maneira impersonal a través desa mencionada omisión do título, están a disposición de calquera en Internet coa única mediación dunha procura nada complexa. Nestas circunstancias, o creador audiovisual contemporáneo, a diferenza da longa e custosa aventura á que se enfrontou o pioneiro, pode montar as imaxes que atopa dende o seu computador sen pisar xamais ese frío territorio.

A pregunta que emerxe das variadas pezas que ensarta Gagnon parece apuntar, por tanto, á dobre posición ante unha comunidade allea que implica todo documental etnográfico: dunha banda, a do creador que proxecta unha ollada persoal e intransferíbel cara esa realidade; doutra, a do espectador neutral que a contempla como algo exótico e digno de ser descuberto. Con todo, a peculiaridade medular deste traballo reside na nosa incapacidade absoluta como observadores para dilucidar quen é o filmador e quen o filmado. Nun momento no que a civilización primitiva foi invadida por tendencias globais, no que calquera pode compartir as súas experiencias simultaneamente cunha audiencia potencial ilimitada, Nanook é capaz de gravarse coa súa GoPro e difundir por si mesmo un momento de suposta intimidade familiar. Fica algún resto de imposición allea na simple montaxe de tódalas imaxes deste estilo que contén of the North?

Nanook of the North Robert J. Flaherty, 1922)

Nanook of the North (Robert J. Flaherty, 1922)

Moana Robert J. Flaherty, 1922)

Moana (Robert J. Flaherty, 1922)

Tabu F.W. Murnau, 1930)

Tabu (F.W. Murnau, 1930)

Para tentar explicar esta cuestión temos que remontarnos a 1931. Naquel ano, o citado Flaherty e Friedrich Wilhem Murnau iniciaron unha colaboración para sacar adiante o que remataría por ficar para a Historia como a obra póstuma deste último, que non chegou a vela estreada. O interese principal do primeiro, que poucos anos antes rodara nas illas do Pacífico Sur o documental Moana (1926), era rexistrar o modo de vida propio desas comunidades confrontadas cunha civilización occidental cada vez máis próxima a eles; Murnau, pola contra, pretendía subliñar o embriagador exotismo inherente a esas terras. Daquela unión de dúas tendencias tan marcadamente opostas, hoxe paradigmáticas, xurdiu Tabu (1931), onde o retrato do autóctono non sería posible sen a contribución dese axente externo do título -o tabú- que apela a unha suposta tradición remota e forza á protagonista a fuxir co seu amado. Se a posición de ambos ante a complexidade dunha realidade afastada semellaba transparente, e como tal foi estudada durante décadas; a de *Gagnon, en troques, non outorga respostas tallantes e apela tamén á nosa relación cotiá coa abundancia de materiais rexistrados por terceiros.

Nesta continua exposición aos obxectivos tamén se pode achar o xerme das diversas polémicas que suscitou of the North, que foi acusada de racista tras algunhas das súas proxeccións en Canadá. Os cortes incluídos na montaxe final non escatiman crúas secuencias nas que algúns inuit aparecen vomitando logo dunha bebedeira, ou ben practicando sexo explícito (secuencias extraídas de XVideos, como indican os esclarecedores créditos finais). Todas elas forman parte dun melancólico collage que non linda precisamente coa amabilidade ou coa corrección política. Ao director achacóuselle, sobre todo, o feito de transmitir un estereotipo negativo dunha comunidade que nunca coñeceu directamente. Porén, non é ese un dos seus propósitos? Pór sobre a mesa o modo no que hoxe estamos expostos ante toda caste de realidades con independencia das experiencias vividas arredor delas.

Xa non nos movemos naquel terreo inhóspito que exploraran Flaherty ou Murnau, senón nun escenario no que a colonización, daquela incipiente, xa se converteu nun feito consumado. Se cadra a incomodidade e o profundo desconcerto que provoca o documental de Gagnon, máis que dunha falta de lexitimidade do cineasta para elaborar un retrato antropolóxico, emanan do recoñecemento da súa incapacidade actual para encaralo en toda a súa extensión. Na era de YouTube e das imaxes instantáneas, ten algún sentido falar de quen ten dereito a representar a quen? Podemos falar agora dunha vaga estrutura formal universal, na que a orixe da ollada xa non ten tanta relevancia como outrora?

of the North Dominic Gagnon, 2015)

of the North (Dominic Gagnon, 2015)

O canadense non está só nas cuestións que lanza ao aire. O seu traballo, a cabalo entre o found footage e o esbozo dun desolador panorama social, pode emparentarse coa obra doutros autores de guerrilla como a sevillana María Canas, artista que se autodefine como ‘caníbal audiovisual’ e proxecta a súa ollada iconoclasta a partir da montaxe das materiais de arquivo que rescata. Mais se cadra non só hai que rastrexar as relacións con ese espírito colector do que fai gala of the North dentro do chamado scratch documental, senón tamén noutros ensaios máis clásicos sobre a colleita de imaxes, como poderían ser Les glaneurs et la glaneuse (Agnès Varda, 2000) e a súa capacidade para converter o efémero en perdurábel.

A presunta arbitrariedade da montaxe deste documental, no que a débil cohesión vén dada sobre todo polas repeticións do fío musical (“Don’t call me eskimo”, afirma a máis esclarecedora das letras que escoitamos), non semella encerrar outra intención que a de profundar nesta reflexión sobre a ausencia dunha unidade identitaria no filmado. Por máis que observemos como imaxes producidas no seo da mesma comunidade inuit se funden con outras que son froito da curiosidade invasiva de alguén alleo a ela, que sente a necesidade de rexistralas; tamén se aprecia que todas elas están unidas por un mesmo impulso da nosa sociedade global, o de xerar e compartir material novo nun bucle sen fin. Como creador, o traballo de Gagnon consiste esencialmente en adaptar as máis de 500 horas de vídeos das que dispuña logo das súas exhaustivas procuras a un marco temporal limitado. A difusión cinematográfica da peza resultante serve para incitar estes pensamentos sobre a condición dual que hoxe asumimos na nosa relación coa contorna audiovisual. É posíbel que os tempos de Flaherty ficasen definitivamente obsoletos, mais os novos retos que ten que afrontar o documental etnográfico non semellan menos apaixonantes.

Comments are closed.