Roma, de Alfonso Cuarón

“Somos nuestra memoria, somos ese quimérico museo de formas inconstantes, ese montón de espejos rotos”.

― Jorge Luis Borges

Máis aló das sempre limitadas listaxes e innumerables rankings que intentan debullar o “mellor do ano”, resulta evidente que algúns filmes marcan de xeito especial unha colleita cinematográfica. Cando atopamos unha desas cintas que logra acadar ao mesmo tempo o beneplácito case unánime da crítica especializada, o éxito en festivais internacionais e un amplo recoñecemento por parte do público, sabemos de inmediato que estamos ante unha obra a ter en conta. Se ademais falamos dunha cinta capaz de conxugar de forma equilibrada unha técnica impecable e unha historia conmovedora, prescindindo de grandes artificios e nomes estelares no seu reparto, é obvio que tratamos con algo excepcional. A estas alturas, aínda inmersos na expectación dos grandes premios e alfombras vermellas, podemos afirmar sen risco a equivocarnos que Roma, a última proposta de Alfonso Cuarón, deixará unha imprenta difícil de borrar no recordo cinematográfico deste ano.

Rexeitada nun primeiro momento polos grandes estudios norteamericanos, a pesar da máis que solvente traxectoria de Cuarón – que inclúe títulos como Y tu mamá también (2001), Harry Potter y el prisionero de Azkaban (2004), Hijos de los hombres (2006) ou Gravity (2013), pola que gañou o premio Óscar a mellor director -, Netflix non deixou pasar a oportunidade de producir a que posiblemente sexa a obra mestra do realizador mexicano. Gañadora indiscutible do León de Ouro na última edición do Festival de Venecia, Roma foi motivo de loanza e controversia dende o primeiro momento. Diversas asociacións de exhibidores amosáronse moi críticas co festival dirixido por Alberto Barbera por ter aceptado en competición unha película da famosa plataforma de streaming, e que por tanto non terá unha distribución ampla en salas de cine. Porén, isto non impediu que o xurado da Mostra, presidido por Guillermo del Toro, outorgase o máximo galardón á cinta do seu compatriota. Despois de facerse cos premios á Mellor Película Estranxeira e ao Mellor Director nos últimos Globos de Ouro, Roma postúlase definitivamente como unha das cintas favoritas de cara aos Óscar, onde os realizadores mexicanos continúan facendo historia (4 gañadores nos últimos 5 anos).

Estamos ante a obra máis persoal de Cuarón, un relato autobiográfico que nos traslada ao México dos anos 70, unha época convulsa para o país latinoamericano. A historia céntrase en Cleo (interpretación prodixiosa de Yalitza Aparicio), unha empregada do fogar de orixe oaxaqueño que traballa para unha familia acomodada na colonia Roma, un barrio de clase media na Cidade de México. A familia está composta por un matrimonio e os seus catro fillos, inspirados na propia familia do director, que atravesa un momento de crise debido ao abandono do pai. O que podería ter sido un prometedor filme iniciático, de centrarse na experiencia dos cativos, ou un drama máis convencional contado dende o punto de vista da nai (Marina de Tavira), convértese en algo totalmente distinto ao poñer o foco nas vivencias dun personaxe tradicionalmente invisibilizado.

Cleo é unha homenaxe directa a Liboria “Libo” Rodríguez, a muller que criou a Cuarón (e que xa tivera unha breve aparición en Y tu mamá también). O filme está composto por escenas da vida cotiá nas que seguimos as tarefas diarias da protagonista e a súa relación coa familia, abordando sutilmente os conceptos de raza e clase, e demostrando unha vez máis que o persoal e o político transitan os mesmos espazos. Cleo é unha segunda nai para os nenos, querida e valorada por todos os membros da familia, pero a pesar do amor mutuo que se profesan nunca se traspasa a “barreira das xerarquías” (1). Ao mesmo tempo, a historia íntima dos personaxes está enmarcada na complexa situación que atravesaba o país, unha época de mudanzas e tensións que desencadeou na tráxica Masacre do Xoves de Corpus, na que numerosos estudantes foros asasinados nunha manifestación por grupos paramilitares.

Ademais do guión e da dirección de Roma, Cuarón tamén se fai cargo da edición e da fotografía da película. A pesar de que nun primeiro momento a cinta ía contar coa participación do aclamado Emmanuel “Chivo” Lubezki (amigo íntimo de Cuarón e colaborador habitual nas súas cintas, así como nas de outros grandes realizadores como o tamén mexicano González Iñárritu ou o estadounidense Terrence Malick), debido a problemas de axenda o apartado visual quedou tamén nas mans de Cuarón – e non podemos máis que aplaudir a súa decisión. A fotografía de Roma é un auténtico logro de artesanía, instinto e bo facer cinematográfico, que se sustenta sobre dous piares principais: a elección do branco e negro e a utilización dos planos secuencia (case un selo de autor nas obras do mexicano, pero que neste caso responde a unha motivación moi concreta). En canto á elección das cores, atopámonos cun branco e negro nítido e luminoso, unha aproximación contemporánea que non busca illar ou idealizar o pasado, se non observalo de forma crítica dende o presente. Por outra banda, no que se refire ao emprego dos longos planos secuencia, a dirección de Cuarón busca emular o ritmo e a cadencia dos seus propios recordos, que recompón con mimo e meticulosidade. O resultado, a pesar de sacrificar certa naturalidade, son unha serie de momentos icónicos que quedan gravados na retina do espectador. Secuencias como a de Cleo tombada na azotea cos cativos, o peculiar adestramento de artes marciais ou a escena da praia pasarán a formar parte da memoria colectiva do sétimo arte.

Rodada en español e mixteco (lingua indíxena da protagonista), e seguindo en todo momento a vida e avatares de Cleo, Roma representa unha realidade que o cinema mexicano levaba demasiado tempo obviando. A pesar das críticas que espertou a decisión de apostar por Netflix para producir a película, resulta evidente que unha cinta destas características tería un percorrido bastante limitado nos circuítos comerciais, tal como argumentaba o seu director despois de recibir o Globo de Ouro. Por suposto, a pesar das boas intencións da obra, Roma presenta tamén certas carencias e aspectos máis censurables. En xeral, o enfoque da película resulta demasiado autocompracente, máis próximo a un intento por acalar unha conciencia interna que por realizar un esforzo xenuíno de análise e autocrítica. Do mesmo xeito, algunhas representacións maniqueas e un certo fracaso á hora de atopar unha voz consistente para o personaxe de Cleo (cuxa voz literal apenas escoitamos), tamén lastran un pouco o potencial da película. Con todo, Cuarón ofrece unha obra fermosísima e conmovedora coa que nos invita a visitar algúns dos recunchos máis prezados da súa memoria. Unha viaxe ao pasado para escavar nas propias raíces ou, como el mesmo a definía ao recoller o premio no Festival de Venecia, “unha carta de amor á muller que me criou e ao meu país”.

(1) SCHOLZ, Pablo. Alfonso Cuarón: “Roma tiene un punto de vista casi crítico acerca de mi propia existencia”. Entrevista en Clarín – Espectáculos (05/01/2019)