SEFF 2014: UN PANORAMA DIVERSO

Nunha selección na que non se advirten tendencias claras nin ningunha conexión evidente entre os filmes da sección oficial, alén de ofrecer un panorama do cinema europeo de autor de 2014, preferimos facer un repaso ao palmarés e comentar outros filmes que puidemos ver na nosa estancia en Sevilla. Deberiamos comezar por Turist (Ruben Östlund, 2014), Giraldillo de Oro e mellor guión, pero dáse a casualidade de que é das que nos faltou por ver. Como consolación, si podemos falar do Giraldillo de Plata, The Kindergarten Teacher (Nadav Lapid, 2014), e constatar que para nada estamos de acordo co xurado. Segundo os seus membros, o filme “manipula habilmente simpatías e expectativas para arrastrarnos de cheo ao seu claustrofóbico e ambiguo terreo moral”. E onde está este terreo? Pois no xa clásico debate sobre a escola como elemento unificador de masas, pero necesario para o crecemento do individuo. Como deseñar unha educación que non delimite, que non etiquete aos alumnos e deixe de lado a aqueles que se alonxen do canon? A resposta non é doada, e a validez moral da tutela sempre é perigosa. Unha profesora de infantil, convencida de que ten a un alumno moi dotado para a poesía, ráptao nun xesto desesperado de salvalo dun ambiente familiar que non favorece as súas calidades. Non se decata de que o está a condicionar, tanto como o condiciona a tutela paterna. A película, nunha das súas primeiras secuencias, pon en escena a representación dun mito fundacional do estado israelí na escola, e un pensa que Lapid vai tirar por un terreo político. É algo que abandona rapidamente, entregándose a unha ambigüidade estética, máis que moral; na que unha inquieta cámara se atopa facilmente con desenfoques que non parecen ter función narrativa algunha. Unha das teimas nos travellings é chocar contra a xente. Algúns verán nisto unha metáfora das relacións de Israel co resto de Oriente Próximo, porque chocar si que chocan moito (o filme é suficientemente difuso como para prestarse a todo tipo de interpretacións), pero honestamente, nós cremos que se trata só de falta de confianza detrás da cámara; nun filme que nos puxo de mal humor por non parecer dirixirse a ningures, a nota disonante dunha sección oficial de calidade (pode que inconexa, diversa, difusa; pero boa).

A seguir, o premio especial do xurado foi para Le meraviglie (Alice Rohrwacher, 2014), unha película necesaria polo retrato que fai do despoboamento rural de Italia, pero que pode aplicarse a boa parte de Europa. Unha rapaza recolle mel no seo dunha familia apicultora, e decide inscribirse a un concurso de negocios tradicionais para a televisión, que en principio traerá moita prosperidade a unha rexión deprimida. O alcalde está encantado co invento, que entende promocionará o turismo. O pai da rapaza, defensor do tradicional, resístese a pactar un modelo produtivo que vén da cidade, e que homoxenéiza todo ao seu paso. Filme rodado belamente nunha película que recolle á perfección as sutilezas da luz crepuscular da comarca; é sinxelo e directo, un tipo de cinema social combativo no fondo, pero sosegado no formal; do que deberan tomar nota Ken Loach, Fernando León de Aranoa e a súa recua de seguidores do politicamente correcto, que corren o risco por acomodaticios de caer na pornografía da miseria.

Rigor histórico, excelencia técnica

Os premios de director e actor van para Mr. Turner (Mike Leigh, 2014), filme que cómpre analizar xunto a Amour fou (Jessica Hausner, 2014). Comentaba a directora no festival que a paleta de cores que elixiu na fotografía é moi viva porque así lucían os palacios do Romanticismo. É o cinema de época clásico o que deu unha impresión ao espectador de que as tonalidades destas construcións, e a roupa que se vestía, eran moito máis apagadas, segundo ela. O argumento pode ser histórico, o mesmo que usaba Sofia Coppola para a súa posmoderna María Antonieta (2006), pero realmente existe unha conexión pictórica máis obvia, a mesma que levou a Kubrick a inspirarse na pintura inglesa do XVIII para Barry Lyndon (1975), con Constable ou Hogarth entre as súas referencias; e visitando tamén outras latitudes, véxase Vermeer. Aquí tamén hai moita vea e luz natural. Introducíndose no filme de Hausner, un ten a sensación de pasear, non só ante Vermeer, senón pola Altenationalgallerie de Berlín. Os pintores do Biedermeier aparecen ante os nosos ollos, nunha película absolutamente clásica, que segue os parámetros do cinema de época de qualité. A directora non nos descobre nada novo. A súa intención é acadar un nivel de excelencia na variante dialectal do alemán que se fala, copiar os xestos e hábitos representados en tales cadros, atrapar o sentimento romántico que leva a un poeta a buscar suicidarse coa súa amada… Un amor marcadamente platónico, enténdase. Pode haber no aparente clasicismo da cinta, unha lectura hípermoderna das razóns que levan ao poeta Heinrich (von Kleist, inspirado na súa figura histórica, disque tamén un pouco en Friedrich Schiller) a procurar unha muller coa que matarse, a toda costa, adquirindo a súa busca vital un aspecto paródico. En todo caso, atopámonos ante un filme moi xermano, cartesiano, de análise histórica e formal; que en ningún momento se permite saír do seu acoutado patrón. Excelente, iso si, nos seus estreitos horizontes.

Mr. Turner (Mike Leigh, 2014) vai máis ao corazón. Partindo de postulados estéticos e históricos semellantes, Leigh logra un biopic con profusión de datos ben integrados na trama e unha contemplación paisaxística próxima á do esquivo pintor inglés. O filme constrúese no guión, mediante os diálogos, que amosan un marcado interese por realizar un retrato da época. De novo, variantes dialectais e costumes protocolarias están moi presentes nunha película na que se respira a súa alma british. Ambos os dous filmes de época acaban por beneficiarse do xogo con certos aspectos da identidade nacional. En Mr. Turner, un humor corrosivo e unha representación de clases que mostran a Inglaterra como pioneira da era moderna industrial. Un filme de factura clásica e poso humanista, con chiscadelas intelectuais á historia do medio: os lobbies que xa se creaban no seo da Academia das Artes, cun Benjamin Haydon incomprendido e vilipendiado (hoxe moi ben considerado); ou un enfrontamento entre cabaleiros que xunta a Turner e John Mayall na mesma sala, anticipando a fotografía de influencia pictórica. A plenitude do vello, e o amencer dunha nova era, na mesma escena. Pero en esencia, o principal valor da película é unha interpretación soberbia dun calado Timothy Spall, que fai uso da boa flema británica cando debe, pero logra construír o personaxe principalmente mediante os movementos e unha recua de gruñidos con distintos matices. Se non hai nomeamento ao Oscar, é que Deus, definitivamente, non existe.

Seguindo con boa factura e os biopics, contamos con outro esforzo interesante: Saint Laurent (Bertrand Bonello, 2014). Trátase dunha biografía ao uso que, con todo, destila un certo aroma Bonello. Un Bonello máis amable e de liña clara que na súa obra anterior, pero Bonello. O fetichismo sería unha palabra axeitada para definir a ollada dun cineasta conducido polo gozo estético. Máis ca nunca, lévao á súa máxima potencia con cada un dos elementos do vestiario e o departamento de arte, máis tamén cos corpos (por fortuna, non só os das mulleres). Todo o filme xira ao redor deste tema: como representar o fetichismo a través da ollada do cinema. Na montaxe, hai chiscadelas históricas coma nos casos previos. Mondrian nas pantallas paralelas con patróns que remiten aos seus cadros (e, por extensión, a algunhas das coleccións de Saint Laurent); conversas sobre o cool que son os do grupo armado Baader Meinhof nun ambiente progresista; a carta, se cadra moi explícita, de Warhol (lida polo realizador norteamericano afincado en Francia Benjamin Crotty, na selección de Las Nuevas Olas)… Todos estes elementos, xunto cunha banda sonora de luxo ideada polo Bonello músico, remítennos e trasládannos con efectividade ao París dos 70-80. Son todas pequenas licencias do guión, que falan con complicidade ao espectador interesado e que, en todo caso, nunca lastran o ritmo do filme para aqueles profanos na vida e obra do modisto, ou o seu contexto. En contraste a este rigor histórico, un tería agardado de Bonello algo máis de mala baba, pero decide quedar no mito. Fóra dos abusos das drogas, o autor só se permite criticar o modelo produtivo e laboral do imperio Saint Laurent nun par de comentarios e anécdotas illadas. En esencia, un Bonello correcto que sabe a pouco; pero que descobre a un inmenso Gaspard Ulliel, no papel dun poliédrico Saint Laurent, onde tería ben estado acentuar o seu contraditorio carácter. Nun reparto con grandes nomes e bos secundarios, outra estrela que brilla con candor é Aymeline Valade. Louis Garrell, como é habitual, cómese a pantalla nas súas curtas intervencións, e proba unha vez máis ser o mellor actor francés da súa xeración.

O premio que faltou no palmarés

Cavalo Dinheiro (2014) é o gran filme fantástico que Pedro Costa levaba anos anunciando a través das súas curtas. O dispositivo aseméllase moito ao de Juventude em Marcha (2006), mais desta vez a dimensión política e a influencia expresionista son aínda máis acusadas. Ventura, máis zombi ca nunca, representa a tódolos traballadores, tódolos inmigrantes e tódolos caboverdianos deste mundo nun itinerario de expiación que comeza nun hospital e remata no mesmo ascensor que xa viramos en Sweet Exorcist (2012). Neste novo filme, o pasado e o presente fúndense nun mesmo tempo cinematográfico que é, ante todo, un estado mental: o remuíño no que o trauma individual e colectivo reaparecen unha e outra vez nun presente infinito. Ventura, ademais, atopa desta vez a unha compañeira de desgrazas, Vitalina, que engade un punto de vista feminino ao gran fresco caboverdiano no que Costa leva traballando dúas décadas. Os dous percorren como almas en pena os non-lugares aos que están condenados os traballadores inmigrantes, dende as empresas onde son explotados ata os hospitais onde van morrer, pasando polos cuarteis onde antes foron maltratados. Para todos aqueles que se queixaban da falta de vitalidade do cinema político, Costa amosa que hai outro xeito de facer política e de facer comunidade sen ter renunciar á innovación formal: Cavalo Dinheiro é así unha peza insólita onde Costa se confirma como un virtuoso da postproducción dixital e como o gran visionario que o cinema contemporáneo precisaba.

Fóra dos premios (reais e desexados) aínda fica algún filme máis por comentar. A única película española a competición foi a catalá El camí més llarg per tornar a casa (Sergi Pérez, 2014). Coa marca ESCAC e un punto Dogma 95 pola súa cámara pegada aos personaxes, trata do loito dun home que perde á muller e actúa de forma violenta, como un can salvaxe. Todo se centra na estupenda interpretación de Borja Espinosa, quen debe soster o filme coa súa mera presenza e comunicar ese estado de latente violencia sen case palabras. Na súa exploración dun momento vital confuso e desamparado, esta película ten conexións interesantes con outro do que xa falamos, o do galego Ángel Santos, Las altas presiones (2014), que se alzou co premio gordo da sección Las Nuevas Olas.

Bird People (Pascale Ferran, 2014) é unha película descompensada e irregular, dividida en dous bloques que semellan filmes distintos, pero dos que se pode tirar algunha reflexión interesante. Dous personaxes infelices coa súa vida atópanse nun hotel. El visita París por traballo, ela limpa a súa habitación. O personaxe da rapaza é con diferencia o máis atractivo. Ferran, interesada na natureza voyeur do cinema, pona a facer de detective de intimidades do home, que vai deixando pistas nos obxectos sen recoller da habitación. A súa extrema curiosidade lévaa na segunda parte do filme a converterse en paxaro e coarse en tódolos cuartos do hotel, observando. A incursión no fantástico agradécese, polo simple pracer de mirar, nun momento no que a película transita por territorios trillados no subxénero das rupturas de parella (a do protagonista coa súa muller, unha ruptura que ten lugar por Skype, e na que o máis interesante é o cambio da luz na habitación co paso das horas). As pantallas funcionan como elementos narrativos, non só na secuencia da ruptura, senón en mensaxes que aparecen en carteis do hotel ou do aeroporto que hai a carón deste. Pero a metáfora fácil acaba por lastrar un filme que prometía máis, nun final no que ata contamos cun obvio zapato de Cincenta para unir as dúas almas en amor e compañía, nun exercicio de imaxinería popular que non vén moi ao caso.

Hungry Hearts (Saverio Constanzo, 2014) xoga ao despiste: comeza como unha comedia romántica, vaise convertendo paseniñamente nun thriller doméstico, evoluciona de súpeto nun filme de terror e finalmente remata no terreo do drama criminal. Esta idea de facer malabares coas convencións xenéricas non é nova, mais ao cineasta italiano Saverio Constanzo non lle preocupa tanto sorprender ao espectador como mantelo prendado do seu relato. O xeito que ten de pasar do hiperrealismo ao expresionismo sen saír dun mesmo decorado -o fogar da parella protagonista- lembra inmediatamente ao Roman Polanski de Repulsion (1965) e Rosemary’s Baby (1968), mais esa capacidade para crear tensión en espazos pechados xa estaba presente na súa primeira longametraxe, Private (2004). Hungry Hearts supón daquela a confirmación do italiano como un cineasta hábil, ambicioso e cheo de ideas, sen medo ningún a explorar novos territorios xeográficos e creativos. Atención tamén aos dous intérpretes principais, Alba Rohrwacher e Adam Driver, que volveron do pasado Festival de Venecia con cadansúa Copa Volpi…

The Smell of Us (2014) produce unha sensación contraposta entre os coñecedores da obra de Larry Clark. Dunha banda, o cineasta estadounidense ten un dominio cada vez maior dos dispositivos de representación, xa que desta vez combina imaxes procedentes de varios soportes simultáneos para crear unha narrativa en varias capas: nun primeiro nivel está a súa cámara omnisciente, nun segundo nivel están as cámaras subxectivas dos teléfonos móbiles dos personaxes, e no terceiro nivel están as imaxes que estes últimos consumen de internet. Porén, esta destreza formal contrasta doutra banda cun discurso enrocado nos mesmos temas e ideas que xa estaban presentes en Kids (1995) e mesmo en Tulsa (1971), o primeiro libro de fotografías que publicou Clark. As imaxes de The Smell of Us son máis inmediatas e sensoriais que nos seus traballos anteriores, mais a narrativa do filme, que nun primeiro momento semella aberta e liberadora, péchase ao final cun pouso moralista que desvirtúa un pouco o conxunto.

Por último, Asia Argento entrégase desvergoñadamente ao camp en Incompresa (2014), unha autoficción tan perversa como divertida que lembra nos seus mellores momentos a Il est plus facile pour un chameau… (Valeria Bruni Tedeschi, 2003). O filme evoca a infancia da cineasta durante os anos oitenta deixando que o peso do relato recaia antes nos detalles que nos acontecementos, para así ofrecer un retrato atmosférico da época e da psicoloxía infantil. Malia os seus desequilibrios, Incompresa funciona moito mellor no plano lúdico que cando se pon transcendente para abordar as desastrosas relacións familiares da protagonista. Con todo, Argento amosa un talento notable para a caricatura e, sobre todo, unha saudable independencia creativa con respecto á liñaxe paterna, por moito que pai e filla compartan a mesma querenza pola hipérbole visual.