“STELLA CADENTE É UN FILME DE ÉPOCA VISTO DENDE UNHA PERSPECTIVA ROCKABILLY E SEXI”
Luís Miñarro (Barcelona, 1949) estreou o pasado 27 de xaneiro no Festival Internacional de Cinema de Róterdam a súa primeira longametraxe de ficción: Stella Cadente. Unha première mundial dentro da Sección Oficial do certame (Tiger Competition) que contou coa presenza de Àlex Brendemühl e Lola Dueñas. O filme abarca o período no que Amadeo Fernando María de Saboia reinou (ou o tentou) en España (1870 – 1873). Máis coñecido como Amadeo I ou o “Rey Caballero”, este personaxe histórico móstrase na obra de Miñarro como un idealista refinado constantemente reprimido polo seu gabinete. A película é unha xoia, como as moitas que colecciona o Rei, un canto á beleza, pero á vez unha reflexión social e política actual extensible á industria cinematográfica do noso país.
Miñarro con Àlex Brendemühl e Lola Dueñas en Rotterdam.
Levas bastantes anos visitando Róterdam como produtor, sendo seleccionadas películas nas que hai selo ou colaboración de Eddie Saeta, pero esta é a primeira ocasión na que vés como ‘realizador’ e ademais na Sección Oficial. O festival ten sona, e pódese constatar ao visitalo, de defender un cinema diferente, ademais de dinamizar o mercado e favorecer o establecemento de colaboracións na coprodución, como ves ‘hoxe’ o festival de Róterdam? É Stella Cadente unha desas películas ‘diferentes’? Ti dixeches nalgún momento que é ‘travesa’.
O festival de Róterdam é un claro referente para o cinema máis actual e comprometido. Non fai falta que o diga eu. Sábeno todos os produtores, os realizadores emerxentes e os xa consolidados; aínda que estes últimos non o necesiten.
Para a miña produtora foi fundamental. Róterdam deu a luz (sirva o símil) a moitas das producións que, con gran esforzo, conseguín levar a cabo. E tamén presentou, fóra de competición, outras que tiveron unha boa circulación internacional grazas a estar antes en Róterdam. Exemplos: El muerto y ser feliz, Girimundo, El extraño caso de Angélica, Aita, Finisterrae, Liverpool, El cant dels ocells… Algunha delas con coprodución holandesa e coa axuda do Fondo Hubert Bals. Como non estar agradecidos ao festival de Róterdam?
En canto a Stella Cadente, para min é unha satisfacción que o festival entendese a ‘humorada’ que representa considerar novo realizador e emerxente a unha persoa con máis de 60 anos. Por que non? A idade é a maior das ficcións. O carácter holandés é “traveso”; por iso é polo que entenderon moi ben a ironía que contén a película. Tamén Holanda viviu a colonización española e supoño que saben de que falamos.
Podemos cualificar a Stella Cadente como unha película de época moderna? Non só me refiro aos aspectos formais, senón tamén á obra como unha produción adaptada (no seu orzamento) á situación da industria, así como a unha lectura crítica á actualidade socio-política española.
Stella Cadente é un xogo que se ofrece ao espectador. Nada é previsible nin necesariamente responde ao que poida parecer. Deixo libre a cada cal que a interprete como queira. Para uns será un melodrama amoroso, de “época”. Para outros pode ser unha comedia pop disfrazada de cinema histórico. É unha fantasía… O que si quixese deixar claro, é que esta película nace da necesidade de expresar as dificultades do momento presente con respecto á desaparición da diversidade cultural, á urxente necesidade da arte como terapia social e á exaltación da beleza. Na ficha para festivais, a miña secretaria descríbea así: “a crise como fonte de inspiración e resistencia. Un filme de época visto desde unha perspectiva rockabilly e sexy”.
Durante 2013 estiven practicamente parado como produtor. As dificultades do momento impedíanme continuar cunha traxectoria que, por exemplo, en 2010 permitiume participar en 5 películas durante ese ano… En tan só dous anos, o panorama para a cultura en España cambiou de tal maneira que non me foi posible continuar a tendencia consolidada en 2010. Díxenme a min mesmo que este era o momento para facer Stella Cadente. E aí puxen os recursos que me quedaban máis as axudas que no último momento puiden obter.
En canto ao uso dos idiomas… Vemos na película que a nobreza fala catalán, mentres que a servidume fala castelán. Ten esta decisión algún compoñente ideolóxico ou responde máis ben a fins artísticos?
A raíña fala en castelán. O mozo criado fala en catalán. Non hai ningún compoñente ideolóxico no tema idiomático. Eu vivo nun lugar que é bilingüe e aquí o bilingüismo é a normalidade. Senta en calquera cafetaría dunha cidade europea: seguro que oes falar máis dun idioma á vez.
Polo tanto, na película, responde á liberdade de deixar que cada actor fale o idioma co que se sinta máis cómodo. Por iso é polo que cada cal se expresa na súa lingua, agás no caso de Lorenzo Balducci que, para non introducir o italiano e crear confusión, deixeille que se expresase en castelán; idioma que fala perfectamente.
É certo que para un espectador avisado e coñecedor da complexidade de España, este tema poida orixinarlle certo desconcerto… pero a min xa me está ben: é parte do xogo.
“Para min é unha satisfacción que o festival entendese a ‘humorada’ que representa considerar novo realizador e emerxente a unha persoa con máis de 60 anos. Por que non? A idade é a maior das ficcións”.
É o idealista e ben intencionado Amadeo de Saboia, en certo xeito, o realizador (autor) de hoxe en día, enfrontándose a todo tipo de dificultades, case recluído no seu castelo?
Boa pregunta. Bela imaxe. O meu “castelo” está na Pasaxe Permanyer de Barcelona… O que me interesa de Amadeo de Saboia é que o seu progresivo proceso cara a soidade lévao – nun momento dado – a tomar unha decisión: renunciar ao cargo. E é que creo que a vida é máis importante que calquera outra consideración mundana. E, se despois dun longo esforzo, non se quere comprender a túa acción ou se menospreza a mesma, o mellor é despedirse e vivir a vida doutra maneira. É inútil darse permanentemente contra a mesma parede. Pódense producir moitas películas, pero non se pode producir tempo.
Falamos da túa primeira longametraxe de ficción logo dos documentais Family Strip e Blow Horn, nos que puidemos ver o teu selo como director tras unha dilatada carreira como produtor. Traballaches nesta última faceta con realizadores como Guerín, Manoel de Oliveira, Apichatpong Weerasethakul, Javier Rebollo, queda un pequeno pouso de cada colaboración reflectida no teu estilo á hora de rodar?
Está claro que aprendín moitas cousas colaborando con directores moi significativos. Tamén estou seguro que eles aprenderon outras de min. É parte da experiencia da vida e é moi gratificante compartir sintonías, esforzos e amor polo cinema.
Antes que produtor ou director son cinéfilo. E creo que é unha xenética que non se improvisa. Se cadra, quen me coñece, poida dicir que hai algo en Stella Cadente de Oliveira. Pero non é exactamente iso. Hai algo da “teatralidade” do cinema portugués culto. Pero tamén hai unha cineturxia e un humor moi mediterráneos que non están no cinema portugués. Si hai unha certa suspensión do tempo. Só ao final, cunha cartela, sabemos que pasaron tres anos…
Hai sinerxías que son inevitables porque formaron parte do proceso de produción das películas nas que intervín. Aí poderiamos falar da función do “médium”. Nada é de ninguén, todo está no ambiente. Con todo, é conveniente que quede claro que traballei cun equipo que se foi formando ao longo dos 25 anos que ten esta produtora. Àlex Brendemühl, Francesc Garrido, Àlex Batllori, Francesc Orella, Gonzalo Cunill… xa traballaran antes comigo. Nuria Esquerra, foi a montadora de En la ciudad de Sylvia, Jimmy Gimferrer participou en El cant dels ocells e Aita, Dani Fontrodona foi o sonidista de varias películas nosas, Ignasi Ruiz, maquillador de dúas películas de Oliveira. E Lola Dueñas ou Sebastián Vogler son os meus amigos. Que máis podo pedir?
Eu, e esta é unha opinión persoal, vin a Pasolini en Stella Cadente. Non sei se é polo contido erótico ou a maneira de aproximarse á sexualidade dos personaxes, pero vino. Fixácheste algo no seu cinema á hora de concibir certas escenas?
Pois non son moi consciente diso. Se cadra me una a Pasolini o pensamento. Pero non o pronunciamento ou a xénese da imaxe xa que, en Pasolini, proviña dun substrato tráxico. É certo que a película ten unha tensión sexual moi medida durante toda a súa metraxe. E, curiosamente, agora que o dis, recordo que hai unha película de Pasolini que tiña que chamarse Stella. Iso que ás veces chamamos “casualidade” e que deberiamos chamar “causalidade”. A única referencia clara na película é a Buñuel. Paseime un día en México con Javier Espada buscando o coitelo-crucifixo de Albacete que utilizou Buñuel en Viridiana. Non o atopamos. Tiven que improvisar a navalla-crucifixo que aparece na película. Hai todo un mundo de significados cos obxectos, as xoias, os animais e as flores que aparecen en Stella Cadente.
Fálame do tratamento da sexualidade / sensualidade na película. Hai escenas certamente explícitas, mentres que noutras recórrese á insinuación. Provocación e tenrura á vez?
A sexualidade envolve todo nas nosas vidas. Aínda que a maior parte do tempo non sexamos conscientes. Cando vemos unha situación explícita na película, como a escena do melón, o que a priori se representa como erótico, convértese rapidamente en patético. O detonante é Maria Calas cantando Madama Butterfly. Non ten nada que ver con Tsai Ming Liang. A inspiración xorde dun porno que vin en youtube. En lugar dun melón, había unha cabaza. Quizais edite outra versión para os extras do dvd. Quixen filmar esta escena en plano secuencia e na distancia para evitar que non se convertese nun comentario recorrente. Non o conseguín.
Pero si quixen organizar un mecanismo que se resolveu na montaxe e que, dalgunha maneira, xa estaba presente no subconsciente durante a rodaxe: cando o espectador espera ver unha nova secuencia erótica, esta non ocorre ou se transforma nunha insinuación. Así, cando o Rei parece que vai “pillar” en activo a Lorenzo Balducci con Lola Dueñas, o que vemos son dous dedos penetrando o cáliz dunha flor de datura (extramonio). Ou cando despois do bico entre dous homes aparece de novo o Rei, o único que descobre este son dúas cadeiras baleiras… Así ocorre co ‘trampantojo’, o trompe-l’oeil, que xera unha ilusión. E para min a película, en definitiva, é iso: unha ilusión e unha celebración da beleza.
“É inútil darse permanentemente contra a mesma parede. Pódense producir moitas películas, pero non se pode producir tempo”.
En canto ao amor. Vemos nesta pasaxe da vida de Amadeo de Saboia distintas facetas emocionais. Temos a relación co seu servente e home de confianza, co que hai unha certa tensión sexual. Tamén vemos a relación de Amadeo coa súa muller (interpretada con moita dozura por Bárbara Lennie, máis adiante preguntareiche polo traballo cos actores), e logo a relación co personaxe da criada interpretada por Lola Dueñas. Como definirías o ‘amor’ en Stella Cadente?
As relacións entre os personaxes son a tres. O tres é un número máxico, creativo, moi adscrito á masonería; sociedade secreta á que pertencía o Rei, o xeneral Prim e tantos outros. Se observas, o Rei (Àlex Brendemühl) relaciónase coa súa amante (Lola Dueñas) e coa Raíña (Bárbara Lennie). A amante (Lola Dueñas) relaciónase co Rei e co seu home de confianza (Lorenzo Balducci). Este (Lorenzo Balducci) con Lola Dueñas e o mozo criado (Àlex Batllori). Á súa vez, o novo criado relaciónase co Rei, ao que admira, e co seu home de confianza (Lorenzo Balducci) que é quen lle esperta os sentidos. Os Ministros Serrano (Francesc Garrido) e Zorrilla (Gonzalo Cunill) relaciónanse co Rei. E o Bispo (Francesc Orella) cos ministros…
Creo que a película é moi romántica. Case todos buscan ser comprendidos, aceptados e queridos. Agás se cadra os ministros que pasan de todo. O único que queren é mandar.
Hai unha escena que confeso é a miña favorita. Cando o Rei e a serventa comparten ese momento de intimidade, esa complicidade na lectura da obra teatral deitados nun banco. É esta una desas escenas ‘indispensables’?
Efectivamente esta é unha secuencia moi particular. Hai certo equívoco entre o que un recita e a outra comprende. O diálogo das “nubes marabillosas” provén de Baudelaire. É o último momento “posible” para o Rei logo da marcha da súa esposa. Un momento de paz, de intimidade, de acceso á posibilidade dunha nova vida: escaparse se cadra co seu amante. O que ocorrerá despois é que a morte planeará no ambiente e anulará todos os propósitos.
Teño que recoñecer que cando Lola Dueñas chegou á rodaxe houbo unha explosión de enerxía. Modificouse o ambiente. E a situación de intimidade entre os dous, creouse cunha gran naturalidade. Había afecto. Decidín que Lola se cubrise só coa chaqueta do Rei. Impensable naquela época. Pero interesábame ese toque de actualidade. Coma se estivese a pasar agora entre dous adolescentes que fixeron o amor por primeira vez. E coma se o tempo non tivese ningunha importancia na película.
As interpretacións de Àlex, Lola, Bárbara, Lorenzo, son todas moi boas. Ata que punto hai man aquí do director, traballo en ensaios e demais; e ata que punto é o seu talento e experiencia un grao no resultado que vemos na pantalla?
Estou de acordo contigo. Son actores estupendos. Aceptaron que lles explicase pouco e que, máis que recitar, se dedicasen a integrar nos seus personaxes as imaxes de esculturas, pinturas, a gráfica que lles ensinei. Por suposto que houbo ensaios, pero poucos. E o ensaiado tivo pouco que ver co momento da rodaxe. Vantaxes de tratar con xente culta. Vantaxes de saltarse o guión.
Aínda que sexa esta a miña primeira película de ficción, creo que aos actores non hai que explicarlles demasiado das capas ocultas que un quere representar. Pero si os suficientes datos para que poidan elaborar o personaxe que interesa. Con Àlex Brendemühl recordo que traballamos moito a xestualidade. O corpo é o que máis me interesa dos actores. Deille un manual de mudras de Ioga. E díxenlle que ao principio tiña que parecer un personaxe do expresionismo alemán. A partir de aí, entendeu perfectamente de que se trataba e viaxamos xuntos cara a metalinguaxe.
Àlex Batllori, que é para min o descubrimento neste caso, como o coñeces e como chega a formar parte do equipo de actores cos que contaches?
Àlex Batllori participou nunha película que producín e que se chama La Mosquitera. Presentoumo Consul Tura, unha estupenda directora de casting. Ten físico de “efebo” e correspondíase co que estaba a buscar; unha especie de Antínoo, o amante de Adriano. Aclaro: non teño ningún dato que asimile a Amadeo de Saboia con Adriano. La Mosquitera deume satisfaccións como esta por unha banda. E case acaba coa miña empresa polo outro: foime denegada unha axuda á amortización.
“Con Àlex Brendemühl recordo que traballamos moito a xestualidade. O corpo é o que máis me interesa dos actores. Deille un manual de mudras de Ioga. E díxenlle que ao principio tiña que parecer un personaxe do expresionismo alemán. A partir de aí, entendeu perfectamente de que se trataba e viaxamos xuntos cara a metalinguaxe”.
No seu personaxe de novo criado Àlex mostra un acentuado fetichismo cara os obxectos persoais do Rei, móstralo chupándoos, utilizándoos, chega mesmo a roubarlle a roupa. Stella Cadente é unha película de época, os obxectos e a dirección artística son importantes. Queda isto nun apego polo material? Ou podemos falar do obxecto como un ben espiritual?
Àlex lambe todo o que lle vén a man porque o seu personaxe segue nunha etapa case infantil. Con todo, non é un neno. A súa sexualidade aperta. Podemos falar do obxecto como ben espiritual. Está ben visto así. Son dos que cre que hai obxectos que chaman a túa específica atención. Coma se tivesen unha carga propia que te increpa. A proba está en que, aínda que pases de longo, semella que estean a gardar por ti para outra ocasión. Tamén hai outros obxectos que alguén se adianta e adquíreos no teu lugar. Está claro que ese non era para ti…
Os exteriores rodáronse en Castel del Monte en Puglia, Italia. O castelo é un obxecto en si mesmo. Un OVNI. Un limbo, se queres. Foi mandado construír por Federico II de Suevia. É un octógono perfecto con oito torres e un patio interior dende o que observar o ceo. Como un telescopio. Non era un castelo defensivo nin unha residencia. Foi un lugar de coñecemento. Por iso o escollín. Por iso empezou aí a rodaxe da película. Tamén algúns dos obxectos que aparecen son da miña propia colección; os meus fetiches.
Cal é o significado dos cristais / pedras na película? Por unha banda está a colección de Amadeo de Saboia, por outro as pedras preciosas da tartaruga / providencia?
Os cristais, os minerais, son parte da marabilla deste planeta. Habería que preguntarse máis polo tempo e as condicións que supuxeron a súa formación. De feito, poderiamos interpretar que vivimos nun xardín rodeados de pedras preciosas. Mais esmagámolo todo… É responsabilidade nosa como devastamos este planeta. Cada vez que vexo unha canteira arrepíame a imaxe: unha montaña desaparece para sempre.
As xoias máis espectaculares, a colección do Rei e as que leva a Raíña, son deseños de Miquel Barberà e xuntas custan máis que a película enteira. Utilizáronse na rodaxe vixiadas por un garda de seguridade. Escollinas, como as flores, en función do estado anímico dos personaxes ou a gravidade da situación. Así, o Rei, regala o seu anel favorito ao novo criado cando intúe que todo está perdido. Un zafiro con catro brillantes. A Raíña leva pendentes con perlas cando tenta que o seu marido reaccione en función do seu cargo. As perlas manifestan riqueza, poder. Impoñen.
A tartaruga pode interpretarse como unha imaxe da providencia pola súa lonxevidade e polo seu aparente desapego cos acontecementos que ocorren ao seu redor. Xa que preguntas polos animais, encontro significativo sinalar a reacción dos coellos. O Rei pide liberalos ao principio na cea. E estes perderon a capacidade de reacción: non foxen. Non ensinan o camiño de Alicia nun suposto país das marabillas.
En canto á dirección artística, a arte da película, a construción dos espazos, a súa adecuación á época na que se sitúa a historia, como foi este traballo no caso de Stella?
Para os interiores localizamos dous espazos que nos permitían traballar. Os dous están na provincia de Barcelona e son da época. Nun deles non está permitido acender lume, utilizar auga, desprazar o mobiliario, etc., porque é un museo. Estas limitacións suplímolas grazas a unha casa particular de decoración mural moi parecida na que puidemos movernos con maior comodidade.
Seguimos un proceso de documentación estrito. Os mobles e as lámpadas son do período ou previos. Non posteriores. Interesábame especialmente o xogo de portas que se abren e se pechan coma se fosen de cartón. Puidemos economizar en mobiliario xa que utilizamos algunhas pezas que estaban nas localizacións. Outras foron alugadas en anticuarios.
E sobre o vestiario? Podemos abordar brevemente esta parte da obra, moi significativa en toda película de época.
Mercè Pomba e Núria Cardoner proveñen do teatro aínda que tamén interviñesen no cinema. Dadas as restricións orzamentarias, teño que dicir que fixeron un traballo excelente. Moitas pezas foron costumizadas a partir de vestiario xa existente confeccionado para o teatro e a ópera.
Botamos man dunha ampla documentación previa. Por exemplo, o Funeral do Xeneral Prim, obedece a unha pintura anónima da época que nos serviu de inspiración tanto para o vestiario como para o encadre na película.
Se nos metemos no territorio dos aspectos formais, a fotografía da película, a composición dos planos… Por unha banda vexo referentes á pintura (o plano do funeral de Prim por exemplo, ou a primeira vez que vemos a Lola Dueñas en plan ‘maja desnuda’), tamén na iluminación, as sombras, a cea dos asesores reais no soto… Podes falarme sobre estes dous aspectos (composición e luz)?
Toda a película ten un ton pictórico elevado. Forma parte da miña experiencia vital. Dos coñecementos que fun adquirindo durante todos estes anos. Para o discurso final do Rei (que o dramaturgo Sergi Belbel atopou nunha hemeroteca) fixen que se compuxese coma o Retrato de Wellington de Goya. A cea do soto é velazqueña tanto na composición dos elementos que interveñen, como na iluminación. O afeitado da pube que ocorre un pouco antes é coma o espolio de Caravaggio. A Courbet convértoo en Lucien Freud a través dun espido masculino. Espido que está coa intención de normalizalo xa que aínda un espido masculino provoca reaccións contrarias. As nubes son como as acuarelas de Emil Nolde. A composición do encontro entre o Rei e a Raíña, despois da chegada desta última, é como unha estampa de Utamaro. Poderiamos falar durante longo tempo. Teriamos que seccionar a película secuencia a secuencia. E entón, pode, aparecerían Tiziano, Raffaello, Manet ou a pintura moghul do S. XVIII.
“Toda a película ten un ton pictórico elevado”, di Miñarro. Arriba, un exemplo con Courbet.
Deu froitos a presenza en Róterdam do tipo futuras seleccións noutros festivais, programación da película en espazos alternativos?
Róterdam dinamizou a película. Moitos programadores de festivais estaban alí, vírona e seleccionárona. Agora vén a loita por decidir se Edimburgo ou Londres, se Turín ou Milán, e cousas polo estilo que non podo aínda ventilar. Tamén atopei un sales agent que se ocupará das vendas internacionais da película. Esperemos que isto ocorra xa que sempre este é un terreo espiñento para os que non pertencemos a ningún lobby.
A que festivais irá Stella Cadente (os que se poidan contar)? Verémola estreada en España ou é moi cedo para sabelo?
Despois de Róterdam irá a Sofia, BAFICI, Montevideo, Cinema d’Autor (Barcelona), Basel… e dez festivais máis cara o outono. Agora non podo facelo público. Confío en que a película se estree en España entre maio e xuño deste ano. Agora estase no proceso de selección de salas, o que non é doado polas mesmas razóns que comentei antes. Mesmo tendo un bo casting.
