JAN ŠVANKMAJER, O SACERDOTE DOS OBXECTOS

Director, artista gráfico, escultor, poeta e embaixador do surrealismo, Jan Svankmajer naceu no ano 1934 e produciu ata a data unha inxente cantidade de obras audiovisuais que involucran diversas técnicas de animación. Formouse no Colexio de Artes aplicadas de Praga e logo no Departamento de Marionetas da Academia de Artes Escénicas de Praga. Malia que as súas primeiras obras datan da década do sesenta, non foi coñecido no mundo occidental ata mediados dos oitenta. Foi entón cando pasou a converterse nun referente obrigado para animadores e artistas plásticos de todo o mundo. Entre os seus adeptos cabe mencionar aos Irmáns Quay, quen citan ao mestre nun compendio de dez curtametraxes titulado The Cabinet of Jan Svankmajer (1987).

A aproximación de Jan Svankmajer ao cine é, evidentemente, excéntrica. Vai dende a periferia cara ao centro, dende os fotogramas á unidade do movemento. Nas súas películas a ilusión non quere ocultar o artificio mecánico que a fai posible, senón que imponse a limitación de revelalo, de atrasar o movemento fluído e nos seus intersticios mostrarnos o sinistro, o grotesco; o que continuamente escápase ás tebras da imaxinación.

Naquela primitiva distinción de Bazin entre os cineastas da realidade e os da imaxe (Bazin, 1958), Svankmajer pertence sen dúbida a este último grupo, situando o espectador nun abismo da montaxe. Todo na súa filmografía é artificio, ilusión interrompida. Vemos nos seus primeiros traballos, do cal Picknic mit Weissmann (1968) é un exemplo emérito, unha vontade de dar vida ao inanimado. Os mobles, a vestimenta, os artefactos humanos, tamén fan excursións ao campo cando non nos ocupamos deles, e nalgúns casos excepcionais, son capaces dunha rebeldía perigosa, como queda demostrado en The apartment (Byt 1968), filme no que todo un departamento conspira contra o seu dono.

Como di o verbo animar, trátase de “dar alma” aos obxectos inertes, engaiolalos como o aprendiz de mago en Fantasía (1940). Pero Svankmajer non se conforma con crear un mundo de fantasía compracente, onde realizaríanse tódolos nosos desexos infantís. O seu cinema é tamén unha denuncia, unha interrupción abrupta do sono sen espertar; iso que Freud caracterizou tan agudamente como un pesadelo. E é que o espectáculo de variedades (O último truco, 1964) devén no seu exceso un desmembramento. O amor apaixonado (Posibilidades do diálogo, 1983) no que se funden os seres, é tamén o lugar onde se aniquilan mutuamente. Da risa pasamos inadvertidamente ao choro¹.

Posibilidades de diálogo (Moznosti dialogu, 1982)

O reverso do cómico, tal como Henri Bergson o entende no seu ensaio sobre A Risa (1899), é o ominoso. O corpo, que debera ser o máis familiar –heimlich, utilizando a terminoloxía freudiana (1919)-, padece de certos automatismos involuntarios que nos fan rir cando os observamos dende a distancia, mais abonda experimentármolos en carne propia para que a angustia se desborde. Así pois, o cinema de Svankmajer enfróntanos con esta dobre condición: á vez que espectadores de corpos en movemento, somos nós mesmos un corpo, un mecanismo susceptible de erro. De aí que o esforzo do autor sexa, neste sentido, profundamente manierista, revelando aspectos da imaxe que van alén da mímese clásica, cara a unha alquimia de natureza e artefacto.

Se durante o renacemento a materia homoxénea e as divinas proporcións servían ao ideal de beleza, Giuseppe Arcimboldo soubo atopar na heteroxeneidade e espontaneidade da natureza salvaxe o seu alento creativo. As súas pinturas son arte e manifesto teórico a un tempo. Así mesmo, Svankmajer, quen é un declarado admirador do pintor milanés, acha nos obxectos desgastados polo uso, na desorde caótica da produción industrial, unha forma profundamente humana. Cando o director declara non ser un artista, creo que está a afirmar que a súa non é beleza apolínea, senón precisamente o material sobrante, o lixo do artista. Negada talvez, relegada ao obradoiro, á escuridade dos sotos ou os armarios, mais testemuño lexítimo dos nosos desexos e obsesións.

Esq. Giuseppe Arcimboldo: Acqua (1566) / Der. Jan Svankamjer: Posibilidades de diálgo (1982)

Non é casualidade que o mestre se interesase polo relato de Lewis Carroll. En Alice (1988), Svankmajer dános a súa propia versión do que hai no tobo do coello. Alí os personaxes non saíron de ningún país das marabillas; son obxectos familiares que deviñeron sinistros, por unha estraña vontade de asediar o inocente. Antes que un país das marabillas trátase, citando a Enrique Lihn, dun país dos pesadelos.

Algúns quixeron ver nas metáforas e símbolos da filmografía de Svankmajer exclusivamente denuncias políticas, e teñen á súa disposición evidencias históricas que avalan esta tese (A morte do stalinismo en Bohemia, 1990). Mais esta é, ao noso modo de ver, unha interpretación que perde de vista o esencial. A dialéctica entre a vida e o mecanismo nunca se resolve en Svankmajer. Cada problema que se formula o autor orixina unha reprodución incesante, un desborde de asociacións inconscientes, onde os seres inanimados comezan a fala-la súa propia linguaxe. Isto é o que deliberadamente intentou o mestre cos seus traballos, unha sorte de idolatría, de sacralización fetichista (Conspiradores do pracer, 1996) dos obxectos para que eles nos revelen aspectos de nós mesmos que descoñeciamos, ou tiñamos na profundidade do noso inconsciente.

Sobrevivir a la vida (Surviving Life. Theory and Practice, 2010)

No seu último filme estreado Sobrevivir á vida (teoría e práctica) (2010), Jan Svankmajer incorpora con gran mestría as súas intuicións teóricas máis agudas con décadas de práctica no campo da animación. O resultado é un xénero que el mesmo denomina “comedia psicoanalítica”, advertindo dende un comezo ao espectador que non atopará no filme demasiada ocasión para rir. Evzen, o seu protagonista, soña cunha muller ideal, unha morena vestida de vermello disposta a cumprir todos os seus desexos. Pero cada vez que se achega ao obxecto das súas aspiracións, o sono remata abruptamente (un recurso do que xa falamos). Evzen quere continuar o seu sono, vivir nel, unha sorte de vida paralela. Con tal propósito visita unha psicanalista, somérxese no estudo dos sonos e o modo en como poden ser manipulados. Pero canto máis comprende a natureza do sono (o seu mecanismo), máis se aproxima a unha verdade intolerable, unha verdade que é á vez o máis estraño e o máis familiar. Trátase doutro tipo de comedia, unha que reflexiona sobre o material do que estamos feitos: “we are such stuff ás dreams are made on; and our little life is rounded with a sleep”².

Actualmente Svankmajer traballa en Hmyz (Insectos), a súa nova longametraxe, que se estreará en 2015. A estas alturas da súa carreira, cun obxecto tan ben definido por décadas de traballo, só cabe esperar da árbore os seus mellores froitos.

________________________________________________________________________________