A ESPADA E A ROSA, de João Nicolau

É con esta frase que Manuel se despide dos seus compañeiros de aventura e parte de novo para o descoñecido. Mais acaba esta odisea da mesma forma que a comezara, perdido e desilusionado co mundo que o rodea.

A Espada e a Rosa desdóbrase en tres actos, cada un caracterizado por un espazo distinguido e por coordenadas cada vez máis irrealistas e delirantes. A medida que o filme se desenvolve, imos abandonando cada vez máis as referencias “realistas” para nos mergullar progresivamente nun delirio colectivo sen fin aparente. Dunha Lisboa desencantada pasamos a unha carabela catrocentista e acabamos nun retiro con contornos surrealistas. A medida que pasa dun “capítulo” para outro, o espectador vai aceptando as regras do xogo, cada vez máis subxectivas e libres.

Mais este proceso non é inédito na obra de João Nicolau. Os espazos das súas curtas anteriores tamén combinaban lugares do cotián (apartamento de Hugo en Rapace ou o taller das chaves de João en Canção de Amor e Saúde) con atmosferas máxicas ou con capacidade de encantamento (a festa en Rapace, a cova/gruta en Canção). Partían tamén de situacións do concreto para ir a xiros delirantes, sen respectar as regras máis elementais do racional (acender cigarros sen fósforos ou chisqueiros, ouvir música sen ningún mecanismo mediático, falar por teléfono sen teléfono).

Son diversas as referencias (ou citas) ás súas obras anteriores: a presenza do personaxe de Luísa, empregada do fogar recuperada da curtametraxe Rapace (2006); a presenza do personaxe Marta Do Monte, a alumna de Belas Artes coprotagonista de Canção de Amor e Saúde (2009). Mais tamén existen referencias importantes a outros cineastas fundamentais na carreira de João Nicolau: a caixa de bananas no cuarto de Manuel e a escena na que este ve en televisión un xogo do Benfica son claras referencias a João César Monteiro, ao seu alter-ego João de Deus e ás súas Recordações da Casa Amarela (1989); a estrutura narrativa e as premisas metafísicas que fan lembrar, e moito, A Cara que Mereces (2004) de Miguel Gomes. As referencias aos xéneros cinematográficos, á súa vez, tamén son marcas dunha cinefilia peculiar que João Nicolau reclama sen prexuízos, desde os musicais (o número inicial do Fiscal) ao filme de aventuras (a rutina no barco dos piratas), pasando pola ficción científica (a misteriosa sustancia chamada ‘plutex’) e polo policial (o asalto ao resort turístico). E hai aínda moitas referencias musicais (orixinal dos München), literarias (dos proverbios populares tradicionais a Camões) e históricas (da carabela coa cruz de Cristo bautizada Vera Cruz e dos descubrimentos portugueses).

Comuñón dentro e fóra da pantalla

A cita ou referencia é, desta forma, un mecanismo moi frecuente en João Nicolau, e en Miguel Gomes (como xa defendín no artigo «Miguel Gomes: Poesía e Imaxinación», publicado n’A Cuarta Parede de febreiro de 2011), usado coa intención de entender o cinema como “repouso simbólico ou mecanismo dinámico da memoria e da identidade”.

Por ser un proceso de creación bastante persoal, o filme esixe unha entrega maior da parte de Nicolau: realiza, escribe o argumento (en colaboración con Mariana Ricardo) e aínda asina parte da montaxe de son e imaxe. Tamén alí están os técnicos colaboradores dos filmes anteriores, unha especie de membros da familia: Telmo Churro (asistente de realización), Mário Castanheira (director de fotografía), Francisco Moreira (montaxe) e Miguel Martins (son). No modo de produción d’O Som e a Fúria é fundamental preservar unha correcta comuñón entre o autor e o equipo técnico. Máis aló da experiencia individual, o modo de produción dos seus filmes, e A Espada e a Rosa é o corolario diso, privilexian unha idea de pertenza, espírito de grupo e comunidade tan ben expresa na tripulación da carabela Vera Cruz.

Para terminar, volvamos a Manuel, especie de alter-ego do propio João Nicolau, e á frase titular deste texto. Este Manuel non é moi distinto do Hugo de Rapace ou do João de Cançao de Amor e Saúde: é un típico mozo adulto, fillo da clase media urbana lisboeta, representante dunha xeración nacida logo da ditadura de Salazar, letrada e culta, sen pasado nin futuro, que vive nun presente errático e precario. Esta é tamén unha caracterización que serve a outros protagonistas de filmes de João Nicolau, nomeadamente ao João de Rapace. Mais, a pesar deste fondo sociolóxico evidente, non é o real o que interesa a João Nicolau. O que interesa a este novo autor é compartir unha visión fortemente subxectiva e surrealista da vida e, a partir de aí, recrear un mundo imaxinario segundo premisas poéticas e oníricas. É unha especie de realidade paralela, experiencia de alteridade ou hipnose na que o autor e os seus compañeiros parecen embarcar sen complexos.

Tal como João de Deus ao final de Recordações da Casa Amarela, Manuel parte para outra viaxe. O obxectivo é continuar, solitario, a perseguir o soño, rexeitando renderse ao fracaso e á inconformidade. É un estado de incerteza, dúbida, angustia constante que impele ao protagonista a manterse nun permanente estado de procura de algo, que non sabe ben o que é ou onde está, algo irreal ou utópico. Tanto na vida como no cinema.

(Descarga aquí o pdf deste texto na súa versión orixinal en portugués)