ENSAYO FINAL PARA UTOPÍA de Andrés Duque

POR MÁIS QUE PASE O TEMPO, A ALMA NON CAMBIA

A vida dos mortos está

na memoria dos vivos.

Cicerón

.

Ultimamente, cada vez que vexo unha película de Andrés Duque invádeme a tentación de carga-lo meu zurrón cun bloc de notas, un caderno de debuxo e calquera tipo de cámara, e, emulando ao avó de Jonasson, saltar pola fiestra e liscar. “Pais, non me agardedes espertos, vou onde me leve o vento”, escúsome mentres saqueo a neveira. Voar, voar, voar! O cinema de Andrés é unha reivindicación de (e unha oda á) liberdade. Unha celebración da emancipación creativa, emocional, espiritual… Poesía esotérica, éxtase sixiloso, un manifesto introspectivo, unha evasión etérea, unha rebelión silenciosa.

Hai un par de meses, o visionado dun primeiro work-in-progress de Ensayo final para Utopía xerminou nunha entrevista que non era unha entrevista. Agora, unha segunda e terceira experiencias duquenianas estimúlanme a escribir esta crítica que tampouco é unha crítica. Considero importante sinalar, con todo, que no transcurso entre un e outro visionado, entre unha e outra versión da película, produciuse o doloroso acontecemento que latexa en cada plano desta sensitiva obra. Este afecto provoca que, do mesmo xeito que no seu anterior traballo, a última creación de Andrés Duque transcenda o cinematográfico para revelarse como puro estado anímico.

Motivado pola vontade introspectiva do filme, no canto de redactar unha análise rigorosa e ponderado desta inclasificable obra, gustaríame activar o meu botón de divagacións e deixarme embriagar polo enigma que ocultan esas conexións misteriosas, feiticeiras, que tanto nos enlevan na obra deste videoasta hispano-venezolano.

A primeira destas conexións, con Victor Kossakovsky… E que carallo terá que ver Andrés con Kossakovsky? Nada en particular, todo en xeral. Fai algún tempo, lin unha sorte de decálogo no que o autor das abraiantes Belovy (1994) e Tishe! (2003) (e da vacua e ampulosa ¡Vivan las antípodas!) expuña os seus Dez consellos para principiantes. Velaquí o primeiro deles: “Non filmes se podes vivir sen facelo”. Descoñezo se Kossakovsky comunga ou non co credo que predica, mais si sinto que existe ese afán (ata “adicción”) no fulgor que desprenden as imaxes de Paralelo 10 (2006), Color perro que huye (2011) ou Ensayo final para Utopía (2012). Vivir para filmar, filmar para vivir. Ou, como acerta a reflectir Miquel Martí Freixas: “Respirar, filmar, respirar, filmar, respirar…”.

Diciamos unhas liñas máis arriba que Ensayo final para Utopía é un estado anímico, isto é, un estado da alma. E a alma, afirmaba Stendhal, é o conxunto das paixóns. Paixóns, estados da alma, retrincos de vida que Andrés atesoura nas súas “caixas de memoria chamadas Quick Time” e logo asocia, transmuta e fusiona mediante secretas alquimias. Só el coñece o método, o criterio, o xuízo, a orde ou desorde coa que tece as súas hipnóticas arañeiras… pero funcionan. Do mesmo xeito que viamos a Bob Dylan absorto coa súa guitarra nunha habitación de hotel en Don’t Look Back, eu imaxínome a Andrés no seu diminuto laboratorio, en estado de transo, orquestrando no seu timeline intuitivas e enigmáticas aliaxes de vivencias esculpidas, de, retomando o decálogo de Kossakovsky, “momentos irrepetibles da vida capturados mediante un irrepetible xeito de filmar”.

Andrés Duque é un sorprendente e certeiro francotirador, mais isto non significa que sexa un lobo solitario.

Aseguraba Montaigne que a palabra é metade de quen a pronuncia e metade de quen a escoita. Persoalmente, como cinéfilo entusiasta que son, gústame pensar que tamén eu posúo a “custodia compartida” de determinadas imaxes. Aquelas que seducen a miña retina e alóxanse na miña memoria, son tamén un pouco miñas. Andrés Duque profesa tamén esa interiorización, retención e apropiación dunha imaxe por parte do receptor, do beneficiario, que no seu caso recíclase en novo emisor, benfeitor, creador. Andrés define esta reciprocidade, esta correspondencia, como vampirización¹, posiblemente evocando ao seu anhelado Iván Z. É o caso dos fragmentos de filmes de Bill Douglas, Hugo Ulive ou Tomás Gutiérrez Alea e dos vídeos extraidos de Internet presentes en Color perro que huye. E é o caso tamén, dun xeito aínda máis harmónico e íntimo, cun maior grao de identificación, do material de arquivo mozambicano² que vemos en Ensayo final para Utopía. Esas imaxes son agora parte do ADN de Andrés Duque. Non é, acaso, Andrés quen proclama, en beizos do apaixonado e eufórico revolucionario mozambicano, que “o máis belo na vida dun home é vivir libre”?.

Esta vampirización lévame a pensar na quinta “regra de ouro” de Jim Jarmusch: “Nada é orixinal. Rouba de calquera lugar que resoe con inspiración e alimente a túa imaxinación (…) Escolle cousas para roubar só daquilo que lle fala directamente á túa alma. Se o fas, o teu traballo (e o teu roubo) será auténtico”. Unha regra que Jarmusch conclúe citando a Godard: “Non é de onde toma-las cousas, é cara a onde as levas”.

Hai outras dúas regras do director de Stranger than Paradise (1984) ou Down by Law (1986) que son perfectamente aplicables ao traballo de Andrés Duque:

Regra nº1: Non hai regras.

Regra nº2: Non te deixes agarrar por eses fillos de puta (…) Non están interesados en permitir que os cineastas definan e diten a forma en que fan as súas cousas, así que os cineastas non debemos ter ningún interese en permitirlles ditar a forma en que se fai unha película.

Se Andrés non se deixa “agarrar por eses fillos de puta” é sinxelamente porque non precisa deles. E se non precisa deles é precisamente porque non responde a regras. Ou, mellor dito, porque inventa as súas propias regras. Non en balde, trala presentación de Color perro que huye en Róterdam e Pamplona, a crítica coincidiu en celebrar a conmoción xerada por un proxecto que valoraban como unha experiencia inédita no “cinema español”. Duque revelábase, deste xeito, como un sorprendente e certeiro francotirador (malia que iso non significa que sexa un lobo solitario).

Ensayo final para Utopía confirma tamén unha predilección do director que xa se viña intuíndo nas súas anteriores obras: a súa atracción polo baile e os corpos en movemento. En (creo lembrar que) All you zombies vemos unha divertida especie de verbena rueira improvisada nun pobo do sur de Francia, en Color perro que huye unha amiga venezolana bambéase e fuma nun bar envolvida dun tenue halo de tristeza, ou, tamén en “Perro”, un xentío estrondoso danza en delirio mentres vocea “¡óso!, ¡óso!” [que quere dicir “¡pirola, pirola!”]. O baile pode ser arrebato, sedución, abstracción, arte, beleza, coreografía, harmonía… Pero tamén pode ser, e en Ensayo final para Utopía éo, catarse, transgresión e subversión.

A danza é catarse, transgresión e subversión. 'Ensayo final para Utopía' lémbranos á exploración corporal e a expresividade visual de Maya Deren na súa 'A study in choreography for the camera' (1947).

Un dos casos máis coñecidos e fermosos no mundo é o da capoeira, unha danza que naceu como acto de resistencia fronte á opresión escravista e transmitíase culturalmente (e en segredo) de xeración en xeración. Tamén é subversiva a ancestral danza dos diablicos de Túcume ou o moderno pogo, atribuído á música punk. Tamén os mozambicanos que vemos no material de arquivo de Ensayo… bailan como unha forma de subversión e liberación, ata de belixerancia, contra dominio colonial portugués, do que se emanciparían en 1975. Mais os corpos danzantes, oníricos, rituais, mergullados na súa propia aura, filmados por Andrés tamén en Mozambique, lémbranme tamén á exploración corporal e a expresividade visual de Maya Deren na súa A study in choreography for the camera (1947). A memorable cineasta, fotógrafa, bailarina, coreógrafa, poeta e escritora sinalaba respecto da corporeidade de Talley Beattey no seu filme: “o movemento do bailarín crea xeografías nunca existentes. Cun xiro do seu pé, avecíñase a lugares distantes”.

A miña dinámica de divagacións dispersas a propósito de Ensayo final para Utopía lévame agora ata Roland Barthes. Hai un par de anos, aínda na universidade, achei n’A cámara lúcida unha distinción á que acudín en numerosas ocasións. A súa soada definición do studium e o punctum axudoume a comprende-la inexplicable fascinación daquelas marabillas que non somos quen de expresar. Fronte ao interese, gusto ou comprensión racional, cultural e moral que atribúe ao studium (algo que “comprace mais non marca”); Barthes contrapón o punctum dunha imaxe como “ese azar que nela me despunta (…), [que] sae da escena como unha frecha que vén a punzarme”.

En Color perro que huye, sentín aquela punzada especialmente na secuencia da celebración de San Juan Bautista, ao contemplar a faciana arrebatada dun mozo que aporrea o seu tambor no medio dunha multitude extasiada. En Ensayo final para Utopía, porén, recibo ese punctum non dende o ímpeto e o arroubo, senón dende a tenrura e a intimidade, dende o amor, talvez o amor máis grande que exista no mundo, o amor paterno-filial e materno-filial: “ámanme porque son (…), ámanme porque amo (…), necesítote porque ámote”, dicía Erich Fromm. Andrés Duque ama aos seus pais ao observalos, e fainos partícipes do seu amor a través da súa ollada: a nai de Andrés, Helena, entra en cadro cun cálida e afectuoso sorriso para axudar ao pai de Andrés, Silvio, a vestirse xersei. Faino coidadosamente, delicadamente, con agarimo, coa mesma dozura (e posiblemente o mesmo dor) co que Andrés observa e grava toda a acción co seu iPhone. É unha secuencia entrañable, íntima, fermosa, moi conmovedora, pero tamén melancólica.

Con todo, a secuencia aínda non conclúe aquí. Logo de asegurarse de colocar o xersei perfectamente a Silvio, Helena sae de cadro e deixa a pai e fillo de sós. O pai deixa caer o seu fráxil corpo sobre o que intuímos é unha cadeira de rodas, mira ao seu fillo de esguello, entrecruza os dedos de seus ámbalas dúas mans, tuse e a continuación colle un libro próximo e comeza a ler en voz alta. Le un texto en catalán, que logo traduce ao castelán: “porque por máis que pase o tempo, a alma non cambia”. Vírase cara ao seu fillo e este asente e responde cun suave e bondadoso “correcto!”. Un séntese estremecido e privilexiado por poderes “presenciar” un intre tan belo coma ese. E un lembra, grazas a iso, por que ama tanto o cinema de non-ficción: “o documentario é a única arte onde cada elemento estético case sempre ten aspectos éticos e cada aspecto ético pode ser utilizado esteticamente”, di Kossakovsky tamén no seu decálogo.

Esa é a segunda e última vez que imos escoitar a voz de Andrés Duque en Ensayo final para Utopía… e a primeira e única vez que escoitemos a voz de Silvio Duque.

Dicía tamén Barthes n’A cámara lúcida que a imaxe fotográfica “produce a Morte ao querer conserva-la vida”. Cando vemos unha persoa que xa faleceu nunha vella foto, explica, experimentamos a consciencia dunha dobre morte: esa persoa morreu (no noso presente) e esa persoa vai morrer (no seu propio presente). É moi duro pensar isto. Tan duro como certo. Con todo, o pensador francés afirma tamén que a fotografía ten algo que ver coa resurrección, xa que é “o testemuño de que o que vexo foi”, a plasmación de que o que vexo “atopábase aí”. En efecto, alén de sisudas consideracións metafísicas, considero que a fotografía, o cinema ou o vídeo posúen esa capacidade para “resucitar” a quen un día estivo connosco.

Unha entenrecedora proba diso é o último tramo de Ensayo final para Utopía, no que Silvio regresa, reaparece, resucita ante os nosos ollos. Acompañamos a Silvio, Helena e Andrés nas súas viaxes por Europa. Comprobamos que Silvio é un home observador e, sobre todo, curioso. Mostra un apracible interese por todo canto lle rodea, e a súa ollada sosegada [que xa viramos nunha secuencia xunto ao seu neto en Color perro que huye] transmite unha curiosidade cavilante e enigmática.

Silvio fica esta vez xunto a nós, e permanecerá aquí tanto tempo como nós queiramos, tanto tempo como o conservemos na noso recordo: “a vida dos mortos está na memoria dos vivos”, dicía Cicerón. Ou, se se prefire, “cada vida é unha interesante obra literaria cuxo epílogo é a lembranza dos demais.”

Talvez sexa esa a anhelada Utopía que alcanza esta emotiva obra, este apaixonante ensaio: a inmortalidade. “Porque por máis que pase o tempo, a alma non cambia”.

_______________________________________________________________________