RÉCRÉATIONS (1992), de Claire Simon


ISTO NON É UNHA PIPA

O neno é o portador dunha ollada libre, indisciplinada,

un xeito de mirar que aínda é capaz de sorprender aos

ollos. O neno ensina ao adulto a mirar as cousas como

por vez primeira, sen os hábitos da ollada constituída

Jorge Larrosa


Fai algunhas semanas, a un amigo ocorréuselle animar a súa festa coa proxección de varias películas domésticas da súa infancia. Aquelas filmacións en Super 8 eran todo o entrañables que se pode supor a esas escenas tipicamente familiares nas que os
cativos andan co formiguiño mentres que os adultos lles insisten pra que saúden a cámara, se soen os mocos ou deixen de amolar coa pelota. Pero, malia o goce xeral, a min aquelas escenas caseiras producíronme unha certa tristura, ao decatarme de que non existe ningunha gravación (visual ou auditiva) da miña infancia. Nunca antes reparara nisto, mais naquel momento fun dolorosamente consciente, por vez primeira, de que xamais saberei como falaba, camiñaba ou, sobre todo, xesticulaba aos dous, catro, seis, oito anos… Nunca saberei, máis aló dos relatos evocativos ou as imaxes conxeladas, como eran os meus acenos, ademáns, tics ou chiscadelas, como meneaba a cabeza, sacudía a area de enriba ou choupaba na bañeira. Esa xestualidade infantil, espontánea, franca, pura, que “só pode ser coñecida desde o exterior, que só pode ser vista, pero non comprendida” (1).

Fotograma do vídeo familiar que inspirou 'Récréations'

Talvez a fascinación por esa xestualidade desinhibida, ou a sedución do “rostro enigmático da infancia” adiviñado por André Bazin, levaron a Claire Simon a coller unha cámara durante unha xornada vacacional e filmar as cándidas fábulas que a súa filla pequena e unha amiguiña escenificaban no xardín. Para sorpresa e deleite da cineasta francesa, ámbalas dúas criaturas continuaron a recrear as súas fantasías, alleas á intromisión tanto da adulta como do seu xoguete. Esa escena íntima foi o xerme na xénese de Récréations (1992), unha exquisita xoia cinematográfica que dinamita a forzada impostura do noso Eu adulto, invocando a nostalxia polo noso Eu pequerrecho.

Récréations é tempo. É presente, é futuro e é, por enriba de todo, pasado: o estrañamento da añoranza, o duelo pola memoria de quen un foi. O neno lémbranos que fomos neno, ante o que nós verificamos que nos facemos vellos. Así o constataba Francisco Umbral en Mortal e rosa, elexía catártica que dedicou ao seu fillo, morto aos tres anos:

O neno lévanos ata os reinos do pequeno, acode á nosa propia infancia durmida, métenos polo carreiro máis estreito (…) e dános a medida do noso exilio, porque el si pertence aos ceos viaxeiros, á luz do día, ao estalido da hora, e nós xa non. Nós distanciámonos co pensamento, a reflexión, a impaciencia e a orde (2).

Récréations é vida e é ficción, escenificada por aventureiros de catro primaveras e cinco palmos, con rostro anxelical e imaxinación endiañada; narices diminutos, xeonllos espidos e mans de barro cheas de barro. O teatro das súas fantasías é un patio de recreo, o sitio do seu recreo, onde as barberías transfórmanse en cárceres nun pestanexo. “Un lugar filosófico, abstracto, experimental”, acerta Claire Simon, o topo en territorio comanche, a axente dobre que sucumbe ao síndrome de Estocolmo. Ao comezo, os nativos tentean á intrusa. A continuación, sométena a un pacto de honra, unha proba de lume que pon en xaque o seu triplo rol de adulta, nai e cineasta: dous axitadores confabúlanse para castigar a un terceiro, ante a mirada da forasteira. Os atacantes patéano, miran á cámara entremetida e volven patear nel. A vítima berrea desesperada, pide axuda á cámara, e continúa a chorar. Os agresores queren asegurarse da honradez da estraña fisgona. Patéano de novo, miran outra vez á cámara e soltan unha última cocedura (secuencia de fotogramas de abaixo). Finaliza o rito de iniciación: a intrusa demostrou ser un dos seus (ou, polo menos, non ser un dos outros). Claire Simon é benvida á tribo, á manda, á colmea. Descende a súa cámara ata un metro sobre o chan, á altura da ollada dos seus novos compañeiros. Todo parece tan grande dende alá abaixo! Comeza o seu desafío:

Nada máis difícil que mirar a un neno. Nada máis difícil que mirar cos ollos de neno. Nada máis difícil que soster a mirada dun neno. Nada máis difícil que estar á altura desa mirada (3).

Os cativos someten á directora a unha proba de lume que pon en xaque o seu rol de adulta, nai e cineasta

Historias efémeras

O maior éxito de Récréations atópase na súa reformulación do tempo. A súa montaxe renuncia á lóxica consciente do tempo adulto para entregarse ao impredicible tempo da infancia, ao seu ritmo, normas e códigos. Os nenos fan e desfán, din digo, digo Diego. A cineasta rexistra seis dilatados recreos/recreacións correspondentes a seis días/episodios. Só a espera permite testemuñar o inesperado. Tras caer o pano a toque de campaíña, os actores volven aos seus quefaceres cotiáns, mentres que as señoras da limpeza varren o set, deseguido impecable para a próxima función. Adeus aos paíños do arquitecto/capataz/peón/morador Alexandre, que amoreaba con esmero para construír o seu fogar, tras descargar con furia a munición deses mesmos paus dende a trincheira. Somos espectadores de historias efémeras, do mesmo xeito que ante as obras de arte de Andy Goldsworthy en Rivers and tides (Thomas Riedelsheimer, 2001).

Ó igual que a pipa de Magritte, en Récréations un panel non é un panel, nin tampouco un canlón é un canlón. O tellado dunha caseta de madeira pode ser o asfalto dunha carreira de gargallos, así como un banco pódese transformar no Canón do Colorado. Como en todas as historias (“polo menos as máis belas”), nada é o que semella: o perruqueiro é un preso, o soldado un albanel, o xefe queda atrasado, o líder é humillado, o perdedor leva a(s) moza(s). Os protagonistas desta fábula descoñecen o significado da hipocrisía, a dobre moral, o puñal polas costas… Actúan de cara, coas cartas sobre a mesa: “cando comece a chorar paramos a pelexa”, di un rapaciño aos seus colegas mentres atacan a un compañeiro. Non che andan con alegorías: “Pola forza do cu!”, di un cativo; “Pola forza da caca!”, responde o seu opoñente.

Tralo rodaxe e unha montaxe provisional, Simon gravou ós cativos dobrándose a si mesmos, un por un

A atmosfera de constante recreación pode palparse ao longo de todo o proxecto, no antes, o durante e o despois: preprodución, produción e, como colofón, posprodución. Logo de comprobar a imposibilidade de utilizar o estrondoso son directo, Claire Simon decide rizar o rizo e facer que cada un dos nenos se dobre a se mesmo (cun resultado excepcional e apenas perceptible). Estas sesións de gravación de voz, con todo, non son máis que un novo xogo para os protagonistas, a (pen)última recreación (a definitiva desenvolverase na mente do espectador).

Ao final da película, nunha fermosa secuencia na que unha nena é quen de saltar dende un banco ata o chan tralas burlas dalgunhas compañeiras (“Myriam é máis pequena que ti e sabe facelo, ten catro anos e pode facelo”), outra meniña morena plántase fronte á cámara, en primeiro plano, e obsérvanos cunha mestura de curiosidade e vergoña. Posiblemente eses olliños busquen algunha resposta ou indicación adulta, mais confeso que a primeira vez que vin aquela ollada sentín unha interpelación: “por que te sorprendes tanto?, por que nos miras dese xeito se tamén ti fuches como nós?, xa non te lembras de que facías o mesmiño?”. Dicir que os nenos son o noso propio reflexo non só significa que eles se converterán en nós, senón que tamén nós fomos eles. Por iso, con queixume, láiome de que non me poida ver a min mesmo aos dous, catro, seis, oito anos, meneando a cabeza, sacudindo a area de enriba ou choupando na bañeira. Non só non podo regresar ao meu Eu pasado, senón que tampouco podo escoitalo ou contemplalo en movemento. Sempre me quedará algunha que outra cicatriz, un feixe de fotografías descoloridas e máis de mil palabras imprecisas. “Seremos otros, seremos más viejos”, cantaba Ismael.

———————————————————–

1 Larrosa, Jorge: El rostro enigmático de la infancia, en VVAA (2007): Miradas cinematográficas sobre la infancia. Niños atravesando el paisaje. Buenos Aires, Miño y Dávila. p.20

2 Umbral, Francisco (1995): Mortal y rosa. Madrid, Cátedra, pp. 74,75

3 Larrosa, op. cit. p.24

Comments are closed.