“DIRIXIR É COMO TOCAR UN INSTRUMENTO. OU PRACTICAS, OU ESQUÉCELO”. ENTREVISTA CON FRANCISCO RAÑAL

Paco Rañal (Ferrol, 1967) é un licenciado en Física que deixou unha fonda pegada no audiovisual galego dos anos noventa. Cando o vídeo xa chegara pero ao dixital aínda non se lle esperaba, sorprendeu coa súa curtametraxe de debut, Coruña imposible (1995), unha peza escheriana e surrealista rodada cun premio da Escola de Imaxe e Son da cidade. Gañou tantos premios e pasou por tantos festivais que só nomealos enchería este espazo introdutorio, e demostrou que o cinema feito en Galicia non tiña porqué estar falto de proxección exterior. Porén, un comezo co listón tan alto e unha praza de profesor no ensino secundario, desconectaron a Rañal da produción cinematográfica. Insatisfeito cos seus proxectos posteriores, Domingo (1999) e Inútil (2001), afastouse da dirección, á que non lle podía dedicar tanto tempo como quixera. Hoxe bota a vista atrás, sen nostalxia, e deixa o seu testemuño honesto dos tempos que foron e dos que son.

Como se che meteu na cabeza a idea de facer cinema?

Na miña infancia e adolescencia non había videoxogos polo que só tiñamos dous modos de ‘evasión’: a literatura e o cine. Ambos os dous gustábanme moito, pero eu sucumbín ao encanto da imaxe en movemento. Supoño que porque a narración visual ‘entra’ máis facilmente, require menos esforzo intelectual e produce sensacións máis intensas (aínda que tal vez máis superficiais e efémeras) que a narración escrita. Ademais, de neno asistira varios anos a clases de debuxo e pintura e encantábanme os cadros e as fotografías (e séguenme a encantar, son un devorador de pinacotecas).

Con todo, optaches por estudar Física…

Porque tamén me gustaba moito a ciencia. Na facultade sentinme un pouco fora de lugar, porque a inmensa maioría dos meus compañeiros non tiñan ningún tipo de inquedanza artística. Curiosamente, coincidín na mesma clase que Agustín Fernández Mallo, o agora famoso escritor coruñés, pero aínda que nos levabamos moi ben polas nosas afinidades culturais, non nos moviamos no mesmo grupo. Tras un par de anos cunha bolsa de investigación nunha empresa compostelá, comprendín que a ciencia e a tecnoloxía non me enchían. Preparei a oposición a profesor de instituto, pero naquel ano, 1992, desconvocouse sine die. Decidín entón aproveitar ese caneo do destino para estudar o que sempre me gustara: cinema. O ano anterior comezara a funcionar a Escola de Imaxe e Son da Coruña. Presenteime, entrei e aí comezou a miña breve traxectoria audiovisual.

Como eran as cousas para un director novel nos anos 90 en Galicia? Como era o ambiente?

Até a creación da EIS, a inmensa maioría da xente que se adicaba ao cinema en Galicia era autodidacta, apaixonados da imaxe, cun mérito descomunal, que sobrevivían compaxinándoo con outras actividades. De súpeto chegamos unha ‘fornada’ de mozos con moita enerxía, moita ambición e tamén moita inxenuidade. Críamos que se podía facer cinema e audiovisual de vangarda dende aquí, e lanzámonos a facelo. Daquela, o formato vídeo abaratara enormemente os custos de produción, aínda que seguía sen ser corrente a edición por ordenador e a montaxe ou era artesanal ou moi cara. Casualmente a nosa ‘irrupción’ coincidiu con esa especie de segundo ‘bum’ do cinema que aconteceu nos anos noventa. Non paraban de abrirse salas e o público as enchía. Viñeron as primeiras producións autóctonas e comezou a falarse de ‘cinema galego’. Chegaron premios nacionais e internacionais, como os de Coruña imposible, e aquilo parecía factible. Nós queriamos vivir do cinema, queríamos ser profesionais e traballar aquí. Foron anos de optimismo, moi fermosos. Ou polo menos esa é a lembranza que eu teño.

Coruña imposible (Paco Rañal, 1995)

Cando e como nace a idea de Coruña imposible?

No ano 1994 a Escola de Imaxe e Son chegara a un acordo co Concello da Coruña para financiar a compra dunha cámara de cine de Súper-16 (un formato de película semiprofesional, o nivel inferior ao estándar de 35 mm), para realizar con ela unha serie de curtametraxes nas que a cidade da Coruña tivera protagonismo, como un xeito de promocionala a nivel nacional e talvez internacional. O guión de Coruña imposible foi un dos catro seleccionados na primeira rolda de curtametraxes.

A idea da curta xurdiume para unha práctica que realizamos na EIS. Para o guión final que presentei ao concurso simplemente ampliei e pulín ese xermolo inicial, tentando darlle máis presenza á cidade e aproveitando os paradoxos visuais do xenial M. C. Escher. O premio só cubría o uso da cámara e do equipo básico de iluminación da escola, catro rolos de filme (cos que só se podían rodar un total 40 minutos!), o laboratorio (revelado e positivado) e a posprodución do son. Todos os gastos de produción, cátering e demais debían correr a cargo dos gañadores. Os meus produtores, Cheché Carmona, Fernando Pereira e Amalia Mato, realizaron unha soberbia laboura conseguindo ‘favores’ de moitas empresas e particulares, mais aínda así eu tiven que pedirlles cartos a meus pais (unhas 150.000 pesetas, que coa inflación serían hoxe máis de 3.000€) para sufragar os inevitables gastos derivados da produción, que se desenvolveu no máximo nivel de ‘cutrerío’ imaxinable. Afortunadamente, puiden devolverlles despois esa cantidade cos premios que a curta recibiu.

Como foi a rodaxe?

Moi accidentada. Un dos rolos de filme estragáronnolo no laboratorio e houbo que rodar de novo, pedir permisos e demais. Logo, roubáronme unha cazadora e o móbil. Cando non chovía había que mollar as rúas con caldeiros que enchíamos nas tendas para que houbera raccord, ía frío, era novembro, e había que abrigar ao protagonista… Recórdoa con moita anguria. Paseino realmente mal. E a postprodución tamén foi un desastre. Non había diñeiro e o son houbo que arranxalo en media tarde nun estudo de dobraxe. O positivado do filme en branco e negro fíxose nunha empresa madrileña cutre, saíu queimada e estreouse así, queimada, sen o meu consentimento. Enfadeime moito coa Escola. Tardaron case dous anos en conseguir positivala ben, cun proceso en cor que lle dá unha tonalidade verdosa. Foi unha epopea que case daría para unha pequena novela. Deume moitísimas dores de cabeza.

Esa curta de debut fartou de gañar premios e tivo influencia declarada en moitos cineastas galegos posteriores. Pero que supuxo iso para ti?

A curto prazo, supuxo un empurrón moi importante na miña incipiente carreira. De súpeto chamábanme para dirixir moitos proxectos, pero eu sempre pedía refacer o guión ao meu gusto. Non quería rodar algo que non me convencera, polo que acabei rexeitando a maioría do que me ofrecían, por exemplo a curta O matachín (1996), que logo dirixiu Jorge Coira e tivo moito éxito. Os únicos traballos de dirección ‘profesional’ que realicei foron tres spots publicitarios coa produtora Continental, de Pancho Casal e Xavier Villaverde, que daquela viña de instalarse de novo na Coruña.

Mais a longo prazo, o éxito de Coruña imposible converteuse tamén nunha pesada lousa. Dende o comezo da miña traxectoria puxo o listón moi alto nas expectativas dos meus espectadores e nas miñas propias. Todo o que facía se medía con ela e adoitaba saír malparado na comparación. Tentei facer cousas moi distintas, como Domingo e Inútil, para que a comparación fose máis difícil, pero inda así era inevitable. Cheguei a convencerme, e sigo convencido, de que Coruña imposible foi unha caste de ‘golpe de sorte’, que o meu talento audiovisual non chega tan alto.

Ascending and Descending (M. C. Escher, 1960)

Coruña imposible (Paco Rañal, 1995)

De tódolos xeitos, tiveches un parón de varios anos até ese audaz experimento que foi Domingo e a máis convencional Inútil. Que pasou entre medias?

Pois que en 1997 convocaron por fin aquelas oposicións a profesor de instituto que estiveran paralizadas, tiven sorte e aprobeinas. Pensaba que ía poder compaxinar a labor docente e traballos audiovisuais esporádicos, pero é moi difícil, case imposible. De profe cúrrase moito máis do que a xente pensa, e ademais os traballos audiovisuais requiren dedicación plena durante a preprodución e a produción. En 1999 autoproducínme Domingo, rodada en Súper-8, porque o meu amigo Carlos Davila, o protagonista, que tamén é realizador, non deixou de presionarme para que non abandonara o audiovisual. A curta tivo certo éxito e animoume a seguir adiante. Recuperei Inútil, un vello proxecto que non saíra adiante no seu día. A produtora Pórtico de Comunicaciones conseguiu unha subvención e rodámola, ben, en realidade gravámola en vídeo dixital. Eu tomeima coma un test: se saía ben seguiría facendo o sobreesforzo de tentar escribir e dirixir, se saía mal, deixaría definitivamente o audiovisual… Xa podedes deducir o que pasou…

Non obstante, tiñas un proxecto con IB Cinema, Dentro de cada un de nós. Segue en marcha?

No 2007, creo, Xosé Zapata, da produtora IB Cinema, chamoume para dirixir unha longametraxe de animación titulada Linko (Rafael Calvo, David Valero e Xosé Zapata, 2013). Coma sempre, pedín modificar o guión, pero as miñas propostas non foron aceptadas, polo que finalmente, un ano despois, abandonei o proxecto. Foi co-dirixida en 2008 polo propio Xosé Zapata, pero coido que aínda non se estreou. Dentro de cada un de nós foi unha curta que se incluía dentro dese proxecto, como proba da técnica de animación que se ía empregar na longametraxe, gravando a actores reais sobre chroma key. Chegamos a gravala enteira nunha semana en outubro do 2007, pero a posprodución con esa técnica experimental resultou moi complexa, quedáronse sen financiamento e penso que non chegou a rematarse nin estrearse. Polo menos a min non mo comunicaron.

Nos últimos anos, en que cambiaron as cousas no proceso de produción dun filme ou curtametraxe?

Dende logo, a produción cambiou radicalmente. Por exemplo, agora parece impensable que o director non estea vendo dende o monitor o que se está gravando, verdade? Pois ata os anos oitenta os directores de cine non podían ver o que se estaba rodando, só o operador de cámara o facía. Despois inventouse o video-asist, unha pequena cámara de vídeo que se insería nun lado do visor da cámara de cine. Pero o seu alugueiro era caro e nós non dispuxemos del na rodaxe de Coruña imposible. É dicir, que ti pedías permisos, montabas o decorado, a figuración, vestiario, etc, rodabas sen ver o que capturabas, desmontabas todo o tinglado e unha semana máis tarde, como pronto, chegábache o primeiro positivado… Imaxinai os nervios… E si se colara o micro na toma onde o actor estaba mellor? Pois nada de ‘borralo’ dixitalmente, non había máis remedio que quedarse con outra toma peor. E cousas así que hoxe parecen imposibles. O resultado é que hoxe a calidade visual de todo o que se fai é moito mellor, só faltaría! E a linguaxe audiovisual evolucionou moito tamén. Por exemplo, daquela era impensable rodar todo con cámara inestable, ao ombreiro, facendo desenfoques… E se unha semana despois, cando o vías, resulta que estaba demasiado movido ou desenfocado? Tamén a edición dixital actual permite moita máis axilidade narrativa, planos máis breves, moi difíciles de concibir e probar coa tecnoloxía analóxica de entón. Pero con internet tamén cambiou radicalmente a distribución e o visionado.

Para mellor, supoño…

Nos noventa, como non existía internet, inscribir unha curta nun festival era difícil, lento e caro. Primeiro tiñas que buscar a alguén que che pasara a dirección do festival (non a podías buscar en Google) e non era doado coñecer todos os festivais que había polo mundo, nin sequera os que había en España. Despois escribíaslles unha carta aos do festival para que che enviaran a ficha de inscrición, pero moitas veces xa pasara o prazo e non quedaba outra que agardar ao ano seguinte. Se che contestaban (non sempre o facían) e estabas casualmente en prazo, había que mandar unha cinta coa curta en formato VHS. Se che seleccionaban para participar no festival recibías unha carta e tiñas que enviarlles a copia da película de 35mm por correo… Hoxe en día é todo tan sinxelo, que non me estraña que haxa curtas que gañan trinta ou corenta premios. Daquela nin sequera coñeciamos trinta festivais!

Mais, por outra banda, a escaseza tiña unha parte positiva: non se creaba tanto coma hoxe, polo que era fácil seguir a actualidade do que se estaba facendo e aquilo que facías ti era máis doado que chegara aos auténticos interesados, aos cinéfilos, porque se emitía en programas de televisión especializados (que che pagaban por emitilo), en cinematecas, festivais, etc. Hoxe prodúcese tanto que é imposible estar ao día e, vale, podes subilo á rede e poden velo os teus colegas ao momento, pero a repercusión mediática é moito máis difícil de conseguir.

Coruña imposible (Paco Rañal, 1995)

Alguén colgou Coruña Imposible en Youtube. Paréceche ben?

Pois si. Fun eu mesmo quen a subiu. Antes estaba colgada no portal Flocos, pero cando a Consellería de Cultura o pechou decidín levala a Youtube. Hoxe en día ou estás na rede ou non estás no mundo. A min gústame que a xente a vexa. De cando en vez aínda miro a ver cantas visitas tivo. Pero o número crece moi lentamente, creo que xa se estancou. [Velaquí está o enlace]

Porén, para chegar a Inútil hai que ir até o CGAI, a pedir unha copia física, ou vela en baixa calidade no portal do Audiovisual Galego. Domingo, non se atopa en ningures. Non che tenta compartilas?

Si, é algo que vou pospoñendo por simple preguiza. Pero penso facelo tan pronto remate esta entrevista, en serio… Inda que Inútil dáme certo pudor. Non quedei satisfeito co resultado e as poucas veces que a volvín a ver, enfadeime e deume baixón. Non estou seguro de se me gustará tela na rede.

A que che soa iso do Novo Cinema Galego?

Pois a un novo intento de crear historias audiovisuais dende aquí. Loable e necesario, sen dúbida, pero moi difícil, e máis tendo en conta como está o audiovisual hoxe en día.

Segues os traballos da nova xeración de directores? Que che din?

A desaparición do portal Flocos desconectoume da produción galega contemporánea. Desgraciadamente as miñas obrigas profesionais e familiares impídenme seguila, e síntoo moitísimo. Apenas teño tempo de ver as longametraxes que quero e ademais eu non pirateo. Si, son un deses frikis da vella escola que nos gustaba que nos pagaran algo por ver o noso traballo e polo tanto, nunca vin unha peli na rede sen pagar.

Veremos algún outro filme dirixido por Paco Rañal?

Unha das (poucas) cousas que aprendín coa idade é a infalibilidade do dito “nunca digas desta auga non beberei”… Así que non o vou dicir, mais hoxe en día estou totalmente afastasdo do audiovisual. Hai xa moitos anos que non escribo ningún guión nin penso no tema. Xa na rodaxe de Inútil no 2001 e despois no 2008 na de Dentro de cada un de nós decateime que para dirixir, como para todo nesta vida, hai que ter práctica, é dicir, hai que adicarse a iso con certa regularidade. Nesas rodaxes atopeime espeso, lento de reflexos, oxidado. Ademais, como xa dixen antes, a linguaxe audiovisual evolucionou moito e eu non a seguín. Da miña experiencia persoal atrévome a extraer unha conclusión a modo de consello para os novos cineastas. Hai que rodar (gravar) seguido, non parar. Inda que sexan proxectos que non che gusten ou comerciais, porque sempre aprendes algo novo neles e vas collendo ‘oficio’. Dirixir non é como andar en bicicleta ou nadar, dirixir é como tocar un instrumento musical: se non o practicas con regularidade esquécelo completamente.