FILMADRID 2015: UN CINEMA ESPAÑOL (E ALGO MÁIS)
Madrid non ten un festival de cinema xeralista que poida considerarse unha referencia. Co parque de salas da capital, e todas as actividades que se organizan en torno á sétima arte ao longo do ano, realmente custa crelo. Filmadrid chegou para solucionalo, e apunta maneiras para poder asentarse en pouco tempo. Cun programa diverso dunhas 80 películas, centrado nun cinema de autor audaz e lonxe das convencións narrativas, o novo certame madrileño soubo combinar na sección oficial da súa primeira edición grandes talentos como Pedro Costa, con descubrimentos deste ano como Belluscone. Una storia siciliana (Franco Maresco, 2014). Este filme foi estrea en España, así están as cousas. Polo tanto, a estratexia de programación de Filmadrid parece asentarse en dúas patas. Primeiro, traer á urbe filmes que non puideran verse, por moi obvio que resulte escollelos – o propio Cavalo Dinheiro (2014) de Costa ou o último de Matías Piñeiro – e por outro lado, crear unha liña propia con películas máis invisibles na superficie do circuíto de festivais europeo, como a premiada por Camira The Reaper (Zvonimir Jurić, 2014). Así, situaríase nalgún lugar intermedio entre esa lóxica aglutinadora do D’A ou Cineuropa, e seccións como Las Nuevas Olas en Sevilla, ou os novos camiños da oficial de Las Palmas. Non é mala estratexia, se temos en conta que hai moitas primeiras e segundas obras impresionantes polo mundo adiante, por exemplo, que nunca chegan a exhibirse en España, e que o festival pode dar a descubrir.
Xunto a esta sección oficial, unha nutrida sección de Vanguardias, para propostas entre o documental de creación, o experimental e a vídeo-arte, na senda de Oberhausen ou, en España, Punto de Vista; e uns cantos programas paralelos, entre os que cómpre destacar os focos a Lav Diaz ou Jan Soldat – cun ciclo moi parecido ao que lle dedicou recentemente Indielisboa – e a estrea do último de Adolpho Arrietta, F.M. Banier filmé par A. Arrietta (2015). O acto de clausura, con presenza de José Manuel Costa, director da Cinemateca Portuguesa, e o neto actor de Manoel de Oliveira, Ricardo Trêpa; para presentar o seu filme testamentario Visita Ou Memórias E Confissões, rodado en 1982, pero estreado este ano en Cannes, foi un dos puntos álxidos do festival, pola súa emotividade. Con todo este programa, e acudindo poucos días, nós puidemos ver poucas sesións. Tampouco axudaban uns horarios que se solapaban, nin o feito de que as salas estivesen bastante lonxe as unhas das outras, un aspecto que seguramente o festival deberá corrixir para facilitar a circulación do público.
De todo o visto, un aspecto no que Filmadrid parece destacar é na súa capacidade para conxurar a boa parte do cinema nacional máis suxestivo, apostando sobre todo polos novos creadores. A sección “Pasajes de cine”, unida a outras propostas ibéricas repartidas polos demais programas, formaba un conxunto coherente dos novos talentos do cinema español e, pola proximidade e capacidade económica do festival – de momento – lograba atraer a boa parte dos directores, aumentando ese espírito de comunidade que se debe crear en todo certame que se prece. Unha ficción moi esperada era Pueblo (Elena López Riera, 2014) logo da súa selección en Cannes – aínda que en realidade xa se puido ver en Sevilla o pasado ano. A película, cun ton pausado e un esperpento sutil, móstrase como fantasmático retrato da volta á vila dun mozo logo de vivir unha tempada en París. Película que fala a toda unha xeración, a atacada por unha crise económica que golpea no vital, Pueblo é rica en metáforas sen subliñado, e logra comunicar ben a situación de fastío da súa protagonista, un contido e soberbio Rafa Alberola, a través dunha posta en escena naturalista e sobria, na tradición do mellor Bresson – aínda que a autora se sinta máis próxima, e non o di por dicir, a Jean Eustache. Posta en relación con Las pequeñas cosas (Carla Simón, 2015), formaban un xogo de espellos interesante. Se Pueblo fala dos retornados, o filme de Simón céntrase nos que nunca puideron marchar. Retrato dunha nai e unha filla que esperan a volta do fillo pródigo da familia, ten a grande virtude de contar cunha configuración espacial do plano moi ben definida. O espectador pouco atento – e debeu haber moitos, porque non foi do agrado da maioría dos asistentes cos que puidemos conversar – diría que é un drama costumista sobre a autoaceptación de dúas mulleres desprazadas, unha por anana, outra por nai despechada; ambas as dúas condenadas a entenderse, soas e apoio mutuo ao tempo. Todas esas persoas terán razón, pero o filme é moito máis. Se ben conta con tres actos ben diferenciados, estes quedan marcados por un sutil cambio nos encadres, que intensifica os sentimentos das protagonistas. A película xoga coa simetría e o seu oposto, para comunicar na imaxe a inestable evolución do trato entre a nai a a filla.
Películas familiares houbo algunhas máis. Dende o rexistro doméstico, Maider Fernández e María Elorza propuñan unha correspondencia fílmica en Agosto sin ti (2015). Fronte a contemplación dunha, oponse a cámara máis nerviosa da outra, resultado directo – parece – dos seus respectivos núcleos familiares. É unha película de contrates e, como lle ocorre a moitos filmes deste estilo, o diálogo parece establecerse só dunha forma superficial, mediante o intercambio ao redor dun tema. Pablo Arellano, no seu tamén retrato familiar, segue a personaxes dun lugar a outro, e ese parece ser o seu vínculo narrativo. Todo o demais en Septiembre (2014) son sensacións, cada movemento é unha pincelada nun lenzo que non acaba de tomar forma, como se a abstracción ou o despece en si mesmos fosen un valor. Ben máis interesante é o retrato tamén familiar de Los guardianes (Víctor Aparicio, 2013). O exercicio eé simple, catalogar unha vila derruída casa por casa, filmándoo cun 16mm que parecese gastado – posiblemente a película estovese caducada – coma se o tempo, ao igual que coa pedra que inmortaliza, tivese pasado por el. Sobre cada plano, a descrición sonora, o retrato oral, dun vello home do lugar, que vai contando quen vivía en cada casa. Dende o etimolóxico, ten un valor patrimonial. E dende o visual, resulta bela.
No modo de filmar, puidera emparentarse con outra peza de carácter experimental, Sin Dios ni Santa María (Samuel M. Delgado, Helena Girón, 2015), que se atopaba en Vanguardias. Filmada – esta seguro – con película caducada revelada de modo caseiro, o filme toma unha gravación de son antiga sobre ritos de bruxas, para comunicar con rexistros de agricultoras nos outeiros canarios, ese ambiente opresivo e fantasmagórico – a textura da imaxe o suxire – que se intenta evocar. Pura plasticidade, esta é unha das películas españolas máis belas que puidemos ver este ano. E é que, no experimental, Filmadrid tocou en oso. Pablo Useros marcou outro gol con Ten Lines (2015), estreada no festival. As dez liñas do título remiten ás barras brancas e negras creadas por unhas escaleiras, obtidas logo de xogar en etalonaxe co plano – o filme é unha única toma de 15 minutos – logrando que a profundidade case desapareza. As persoas que soben e baixan polos chanzos parecen colarse entre as franxas, creando un estraño efecto. Culmina este tríptico de grande obras experimentais o filme de apropiación Sedated Army Crazy Mirror (Miquel Martí Freixas, Joan Tisminetzky, 2014), con vídeos tomados de Internet en torno aos afeccionados violentos de equipas de fútbol. A gracia do filme consiste en ir descubríndoo polo camiño, como quen mira un cadro abstracto que de súpeto toma forma, só para pouco despois adquirir outra. Na liña do Iraqui Short Films (2008) de Mauro Andrizzi, esta parella de directores DJ logra abrir unha fiestra ao mundo dende o seu ordenador, coma o ensaísta que ordena citas, para compor un novo escrito. E o resultado é profundamente político, belo, poético, e sobre todo bruto, moi bruto.
Completaban a oferta de “Paisajes de Cine” Bocanoite (Carla Andrade, 2013), La inmensa nieve (Carlos Rivero, 2015) e Tres corderos (David Pantaleón, 2015). Este último é unha posta en dúbida dos mitos relixiosos a través da iconografía habitual de Pantaleón, xogando como sempre co esperpento, de forma quizais máis contida que nas súas anteriores obras, e sen ser tan explícito na súa crítica aos poderes eclesiásticos como en La pasión de Judas (2014). Pola súa banda, o filme de Rivero adopta un estilo entre Juan Cavestany e Borja Cobeaga, se é que iso, lectoras, ten algún sentido. Sobre as dificultades das relacións de parella, tamén cun toque esperpéntico, ridículo e cañí. Por último, elexir unha curta tan anecdótica como Bocanoite, nun momento no que a Andrade poderían terlle comisariado dende Filmadrid calquera pequena peza – moito mellor – co material que vén filmando nos últimos meses na India, ten delito. Esta película é un plano fixo duns patos nun estanque. A luz sobre o auga produce belas formas, si, mais o plano é moi curto como para percibir notorias diferencias. Isto non é un James Benning, é apenas o esbozo dunha fotógrafa con talento que xoga a ser el, pero que non debera sacar isto do salón da súa casa.
Vítima da estela do seu nome ascendente, quizais o seu compañeiro de fatigas Lois Patiño tamén se precipitara coa súa performance Sombra abierta (2015). E é que é difícil xestionar a fama. A creación é algo moi complexo e belo como para sometela aos tempos dos festivais – aínda que haxa que comer e estar en candelero – que ás veces actúan baixo a lóxica da mercantilización de nomes. Este ano a Patiño tamén se lle ten criticado duramente pola película comisariada por Vila do Conde Noite Sem Distância (2015) – que eu defendo a pesar das súas irregularidades – porén, a súa peza A Double Immobility (2015), para Solar Galería de Arte Cinemática, é simplemente xenial. Xa nos meteremos máis en profundidade nisto cando toque falar de Vila do Conde, pero non é anecdótico citalo aquí, pois parte desta última peza está incluída en Sombra abierta. Proxectada en dobre pantalla – e fíxose cunha saba branca bailando ao vento, ao aire libre no Campo de la Cebada – a film performance divídese en dúas claras partes. Unha filmada apresuradamente en Madrid, sen ningunha orde aparente, onde figuras parecen querer transitar dun cadro ao outro, e cun tratamento visual ensaio de Noite Sem Distância; e despois está a segunda parte – o que debera ter sido a performance enteira, por moito que se recortase – na que toma fragmentos de Montaña en sombra (2012) e crea con eles un efecto de espello, por momentos cunha concavidade extrema creada pola montaña, na que os esquiadores baixando pola neve chegan a graos de abstracción aínda maiores que na peza orixinal. A saba creaba flutuacións, profundidades na imaxe, se cabe máis interesantes, ao oscilar lixeiramente ao son do vento. Seguindo unha lóxica romántica ao estilo máis puro do pintor xermano Caspar David Friedrich, a propia figura de Lois Patiño vai aparecendo nunha paulatina fusión total coa natureza, perdido nunha inmensidade de formas e cores que alcanzan o seu cumio coa peza A Double Immobility. O bo de Sombra abierta é que mostra honestamente o proceso creativo do cineasta, aínda máis comprensible se un estivo un pouco atento á súa obra, pero doe que o resultado final non sexa todo o bo que puidera, por unha simple cuestión de tempos de produción. A arte, cando se ata a constricións, malo.
Dun xeito ou outro, coas súas luces e sombras, os seus acertos e os seus erros, as súas relaxadas cañas e as súas carreiras avenida arriba e abaixo, Filmadrid vai forxando o seu carácter. O traballo púxose, e porase. Cun pouco de sorte, Madrid terá moi en breve o festival que a cidade merece.