Flee, de Jonas Poher Rasmussen

IDENTIDADE REPRIMIDA

En 2008 un israelita chamado Ari Folman dirixía un filme documental de animación que cambiaría a forma na que percibimos o xénero. Ese título, Vals con Bashir, partía dunha serie de entrevistas e usaba os debuxos para reproducir aquilo que non era representable. Os sionistas fixeran esforzos por agochalo. Falamos da primeira guerra do Líbano, a inicios dos oitenta, e falamos de refuxiados palestinos. Esa obra probou que a animación pode, en efecto, ilustrar, e que se trata dunha ferramenta seria para atacar estes problemas de representación cando as filmacións asociadas ao documental tradicional non existen. Dalgunha forma, logrou para o status da animación o que Art Spiegelman xa conseguira con Maus (1991) no mundo da banda deseñada, usando ratos para contar o drama dos superviventes dos campos de concentración nazis.

Flee (2020), do cineasta dinamarqués Jonas Poher Rasmussen, inscríbese nesa tradición. Un slow-burner, como se di no argot festivaleiro, que estivo seleccionado nese Cannes non celebrado de 2020 e comezou realmente a acadar sona tras a súa proxección en Sundance hai cousa dun ano. Agora compite en tres categorías aos Oscar, por documental, animación e filme internacional, o que supón todo un fito para un filme destas características.

A fita conta a historia de Amir, un refuxiado afgán que fuxiu do país a finais dos oitenta, durante a guerra afgá-soviética. O seu periplo levaríao a Moscú, pois Rusia era o único país no que podían conseguir un visado de turista, a súa familia acabaría vivindo na clandestinidade cando este se esgotou, e finalmente rematarían por se dispersar por diversos países de Europa, froito de distintas fuxidas organizadas por traficantes de persoas. Neste sentido, Flee retrata moi ben o que supón ser un refuxiado e como funciona na meirande parte dos países europeos o proceso de aceptación acolléndose á figura do asilo político. Non está de máis ilustralo, pois adoita haber confusións a este respecto.

Aínda que non adopta un relato cronolóxico nos feitos, advírtese no filme unha certa estrutura de thriller para atrapar o espectador – trátase dunha aposta decididamente entretida – que permite comparacións con outra obra recente, pouco coñecida e moi recomendable, como é La Traversée (Florence Miailhe, 2021). Comparten as dúas epopeas sobre refuxiados unha vontade clara de abstraer o contexto para falar dun drama universal. Na de Miailhe o país é inventado, pero por referencias podería tratarse de calquera do norte de África ou de Oriente Próximo, mesmo de Oriente Medio. Non importa tanto o lugar de orixe, senón o que acontece no camiño. Ao cabo, son os dous filmes sobre a identidade e a procura do lugar dos protagonistas no mundo. Neste abrirse a outra realidade, Flee comparte querenzas estéticas e temáticas tamén coa celebre Persepolis, de Marjane Satrapi, historieta que sería levada á gran pantalla en 2007 por ela mesma e Vincent Paronnaud. Naquela unha nena iraniana debía agochar o seu pensamento político e a expresión da súa sexualidade baixo o veo do integrismo islamita. Só ao viaxar a Europa lograba finalmente liberarse.

Flee indaga como ningunha das citadas nesta cuestión da identidade reprimida, que no caso de Amir funciona por partida dobre. En Afganistán debe agochar a súa homosexualidade, co risco de ser repudiado pola familia e a sociedade; cando finalmente chega a Dinamarca de adolescente, país que o acollerá, pode abrirse sexualmente, mais debe agochar detalles do seu pasado para non ser deportado, o que o fai vivir cun medo extremo. Agocha isto mesmo ás súas parellas e aos amigos máis próximos. É só trinta anos despois que decide abrirse co director Jonas Poher Rasmussen, colega do instituto e o único no que confía. Amir é, obviamente, como se nos explicita ao inicio do filme, un nome inventado, como o son os demais da súa familia. Tanto este detalle como a animación, que ofrece avatares dos protagonistas, permiten protexer a identidade do entrevistado e os seus achegados sen faltar á verdade. O director fainos conscientes deste exercicio dende o primeiro momento. Na secuencia que abre a fita, Amir senta nunha sorte de diván sobre un tapiz de motivos orientais mentres alguén lle fai preguntas. Debe axustarse para entrar en cámara e quedar ben encadrado – enténdese que así foi na filmación orixinal da que parte a animación –. Axiña descubrimos que non estamos na consulta dun psicanalista – aínda que para Amir o proceso de facer o filme lle sirva de terapia – senón nun diálogo entre amigos que está a ser gravado. Móstrase a claqueta, a disposición da cámara sobre o sofá, en posición cenital, e un micro que rexistra as palabras de Amir. O filme, dentro do drama que relata, está cheo de detalles luminosos como este e con certa retranca, vías de escape a través do humor que o fan máis humano e que non o converten nunha militante proposta de Amnistía Internacional.

É fundamental a importancia que Rasmussen concede á palabra falada, que mostra como evocadora de recordos, cunha vivacidade e explicitude que permiten case visualizar con detalle o que Amir relata. Non por nada a fita naceu no formato radiofónico para evolucionar despois en filme. Volvemos á pregunta que está no centro da Shoah (1985) de Claude Lanzmann, ese totémico documental que tamén indaga sobre as ferramentas da representación cando non existen imaxes. Se non as hai, invéntanse. Os debuxos logran transmitir en Flee o tránsito de Amir ata Dinamarca dende o seu país de orixe, pero non están aí só para iso. Os recordos son fuxidíos e subxectivos. En moitos momentos o propio Amir admite ter terxiversado a verdade, que a súa vida se sostén nunha gran mentira e que hai imaxes que a súa mente xa non ten tan vivas. Neses intres, Rasmussen opta por unha animación de trazos mínimos en branco e negro que semella tirada de bosquexos. Este interesante recurso sérvelle ademais para representar estas escenas nas que o horror non pode ser mostrado na súa explicitude, porque todo intento será en van e ata irrespectuoso. O director sábeo e por iso opta por deformar as imaxes e tirar de evocación, de abstracción, en escenas que remiten a O berro (1893), de Edvard Munch, e que se volven aínda máis abafadoras que cunha representación realista. Cómpre dicir, para acabar de ofrecer unha descrición fidedigna do dispositivo do filme, que tamén se usa material de arquivo, mais só para representar certos espazos na altura na que acontecen os feitos e ofrecer un contexto mínimo á historia que sitúe ao espectador espacial e cronoloxicamente.

En resumo, Flee é unha obra profundamente respectuosa e íntima, que retrata o drama dos refuxiados como poucas e que rezuma en todo momento autenticidade. Ten ademais achados estéticos que son orixinais no documental de animación e que nos recordan que é un subxénero repleto de posibilidades por explorar.

Comments are closed.