Heidi Hassan e Patricia Pérez: “Detrás do noso cinema agóchase unha batalla por deter o tempo”

Heidi Hassan e Patricia Pérez, cineastas cubanas, acaban de estrear en salas o seu último traballo, A Media Voz, un documental con formato de correspondencia audiovisual no que abordan a emigración, o desarraigo e os soños frustrados a partir da súa propia experiencia persoal. Neste contexto pandémico, falamos con elas a través dun medio bastante máis inmediato, o teléfono.

No voso documental traballades con materiais audiovisuais moi diversos, algúns gravados ex profeso, mais tamén moitas imaxes de arquivo, fotografías, etc. Imaxino que reunistes unha cantidade inxente de imaxes. Como foi o proceso de selección final?

Patricia Pérez: Comezamos traballando as correspondencias. Eu coas miñas imaxes e Heidi coas súas. Cada unha editaba, sonorizaba e gravaba o seu texto de maneira independente á outra. Eu facía unha carta para Heidi, enviáballa e Heidi empezaba a preparar outra carta para min. Entón ese material foi aparecendo na película pouco a pouco, a medida que iamos construíndo as cartas e tirando do noso arquivo. Nese proceso estivemos uns oito meses, até máis ou menos ter tres horas de material. Xa ao final traballamos con Diana Toucedo, que é a que lle deu o corte final. Aí o que fixemos foi eliminar material para deixalo na película actual, que dura unha hora e vinte.

Heidi Hassan: Ademais, cada un dos personaxes destaca por utilizar un tipo de material. No caso de Patricia son arquivos de vídeo e no meu caso moitas veces utilizo fotografías ou autorretratos. É un resultado orgánico do material que cada unha de nós acumulara ao longo dos anos.

Tamén intervides en practicamente todos os procesos de produción: guión, dirección, interpretación, dirección de fotografía e montaxe. Xa traballarades antes o documental pero imaxino que non con tanto poder de decisión nas diferentes áreas.

P.P.: Realmente en case todas as películas que fixemos antes facemos o mesmo. Escribiamos os guións e, habitualmente, se Heidi dirixía a película eu facía a montaxe e se eu dirixía ela facía a fotografía. Neste caso, ao traballar nas cartas, cada unha fixo a montaxe e a edición do seu propio material, pero é algo que é bastante común no noso traballo.

H.H.: De feito, nunha longametraxe previa, Otra Isla, eu fixen a cámara e o son e Patri fixo a montaxe. Son películas cun equipo moi reducido e temos distintos roles dentro da mesma produción. Logo, por suposto, interveñen outras persoas, pero os roles principais asumímolos nós.

No documental, nun momento dado, sacades a colación o nome de Agnès Varda. Foi o seu cinema un dos vosos referentes para este traballo? 

P.P.: Eu penso que dela, ademais de ser un referente evidente, o que máis nos gusta é o seu espírito libre. É unha creadora que é moi rebuldeira, que en si mesma eu acho que non ten ningún referente e que destaca pola súa entrega e a súa falta de prexuízos. Iso é o que nos fai, ou polo menos o que me fai a min, tela sempre en conta, pero o dos referentes é algo moi circunstancial. Agora mesmo podería citar os videoxogos ou a animación, porque ultimamente estou vendo moito Miyazaki. Un inspírase de todo o que o rodea.

H.H.: É algo que se vai transformando. Depende do período da túa vida, do cinema que esteas vendo. Por suposto hai nomes que fican aí, pero citar un máis que outro case me parece inxusto. Habería demasiados cineastas que quedarían fóra simplemente porque non os teño agora mesmo na cabeza. E non soamente cineastas. É todo: a música, a xente que te rodea, a pintura… Son tantas cousas que citar unhas cantas sería reducionista.

En repetidas ocasións ao longo do filme expresades a vosa necesidade de contar en imaxes, de ver a través da cámara. De onde xorde esta necesidade? Que vos ofrece este modo de expresión que non vos ofrezan outros, como a escritura ou a pintura, por exemplo?

P.P.: Acho que é algo que non ten moita explicación, porque é moi impulsivo, como digo na película. Cando vexo algo que me atrae preciso filmalo porque quizais é a maneira que teño de, polo menos, deixar constancia de que existiu. Se cadra o impulso vén desa necesidade de lembralo logo, de que non pase desapercibido. No meu caso necesito atrapalo coa cámara de vídeo e no caso de Heidi ao mellor é máis cun autorretrato do que ela está vivindo que lle permita fiscalizar esa emoción. É unha obsesión común das dúas o de deixar rexistrado dalgunha forma, a que teñamos a man nese momento, a relación co outro.

H.H.: Eu diría que no fondo, detrás de todo, o que se agocha é unha batalla co tempo, unha batalla por facer o imposíbel, que é deter o tempo. No caso da película faise a través dunha cámara de vídeo, pero eu tamén emprego a cámara para facer fotografía fixa e tamén me sirvo doutras ferramentas, por exemplo plásticas. Depende un pouco da situación e do que queira representar. Son moitas as ferramentas que unha pode utilizar e en función diso emprego un medio ou outro. Non é única e exclusivamente a cámara de vídeo. É tamén o barro, a madeira, o texto…

No documental, despois do relato que fai Patricia das penurias dos seus primeiros anos en España, hai un plano no que Heidi acariña coa man a imaxe da súa cara na pantalla. Considero que en xeral en todo o filme está moi presente unha certa visión do cinema como un instrumento xerador de empatía. Acreditades nesa función do cinema como vehículo afectivo?

P.P.: Si, eu penso que é algo que se está producindo ademais cos espectadores de A Media Voz. Onte unha amiga contoume que fora con outra amiga a ver a película, que ás dúas as emocionou moito e que cando saíron do cinema tiveron a necesidade de abrazarse mutuamente. Tamén moitas persoas nos contaron que tiveron a necesidade de escribirlle a un amigo ou de retomar o contacto con el. Paréceme fermoso que a película poida inspirar recuperar unha amizade ou facer o que nunca fixeras pero sempre soñaras.

En relación ao que comentades dos espectadores, gostaría de saber como foi a recepción da película por parte do público cubano no Festival de La Habana, onde ademais foi premiada, xa que nela está moi presente a situación do país e a súa historia recente.

H.H.: Foi moi emotiva, porque todas as persoas que estaban na sala tiñan un fillo, un pai, un amigo ou un irmán que viviran a nosa historia. O público estaba extremadamente emocionado e eu penso que tamén agradecido, porque en Cuba, ao longo dos anos, sempre se creou unha gran fractura na sociedade segundo o posicionamento político das persoas. É un conflito que non permite o diálogo, que simplemente se soluciona a través da exclusión. Eu considero que aí a nosa película xoga un papel fundamental porque está propoñendo unha reconciliación, unha maneira de relacionarnos que non sexa necesariamente a través do desprezo, o rexeitamento e a violencia. Ademais, aínda que é un tema que nos toca a todos e a todas, a mirada da persoa que marcha do país e a súa vida fóra foron moi pouco tratadas no cinema cubano. Durante moitos anos foi un tema tabú e agora penso que a película xogou un rol importante en canto a permitirnos, como nación, abrirnos a este tipo de dor.

Tocades moitos temas que se poderían considerar políticos -a propia situación de Cuba, a precariedade laboral, as dificultades dos inmigrantes, a posición subordinada da muller na industria audiovisual, etc.- mais sempre desde unha óptica persoal. Están presentes no documental simplemente porque era inevitábel para contar a vosa historia ou existe pola vosa parte unha vontade de falar do político desde o persoal?

P.P.: Eu creo que iso é un reflexo de como somos nós, que todo o compartimos a través de experiencias moi persoais. Porén, a política está en todo e non a podemos eludir. Facemos unha película que é unha correspondencia entre nós, pero somos conscientes de que a película é para os espectadores e temos que intentar encontrar a forma de que o contexto onde ocorre a película e o contexto que nos fixo marchar de Cuba sexa claro. Evidentemente, aí entra a política porque a política está por debaixo de todo. 

H.H.: Si que hai unha vontade de denunciar determinadas realidades, pero, como dicía Patri, a nosa maneira de facelo é pasándoo pola nosa experiencia, desde o sentir persoal.

Se algo caracteriza o documental, desde o meu punto de vista, é xustamente ese ton íntimo e confesional, xa anticipado no título. Neste filme a vosa intimidade, a vosa historia persoal, exhíbese para todo o público. É sinxelo exporse desa maneira ante a cámara?

P.P.: Con nós mesmas é máis cómodo. O máis difícil é integrar na película as persoas que están ao noso arredor, que tamén forman parte da nosa autobiografía, de maneira que non se sintan expostas, porque ao final a decisión de expornos é nosa.

H.H.: Tamén é un traballo que non naceu agora, senón que se vai nutrindo de experiencias previas, de experiencias que incluso deron os seus primeiros pasos na adolescencia. Para nós é unha maneira de canalizar a expresión creativa coa que nos fomos familiarizando ao longo dos anos.

No documental trátase tamén a situación da muller na industria audiovisual, en particular nunha secuencia na que Heidi finxe ser home no seu currículum para acceder a unha entrevista de traballo. Como valorades, neste sentido, a situación dentro da industria? Credes que nos últimos anos evoluciona a mellor?

H.H.: Eu penso que si hai unha evolución positiva. A escena da película está inspirada non só nunha, senón en moitísimas situacións ao longo da miña carreira profesional, pero creo que grazas ao que está saíndo nos últimos anos as situacións deste tipo son cada vez menos frecuentes, o que non quere dicir que non sexan frecuentes aínda. Por suposto tamén depende moito do país, porque hai unha grande diferenza entre América Latina e Europa, pero si que nos últimos anos vin un grande avance neste sentido, unha gran concienciación, malia que aínda hai moitísimo camiño por andar. Tamén penso que agora mesmo hai moitas veces nas que ese tipo de situacións non se dan porque comeza a haber unha conciencia de que non é correcto, mais non porque saia da xente espontaneamente, senón porque hai unha presión social que os frea. As cousas sempre foron así. Comézase por aí até que logo a situación se normaliza. 

P.P.: A min gústame moito cando vexo nos festivais que cada vez hai máis mulleres no xurado ou que cando nos fan unha entrevista a fotógrafa é unha muller, pero, por exemplo, cando Heidi traballa de fotógrafa, unha e outra vez, quen a chaman son directoras. Resúltame curioso e pregúntome se os homes, os directores, non confían na fotografía que pode facer unha muller. Quizais como editoras si nos ven máis xa, pero non estou moi segura de se ocorre o mesmo en todos os roles. Creo que é un proceso no que estamos moito máis preto que antes da igualdade pero aínda hai moitas mentalidades que mudar.

Por último, tendes algún novo proxecto en mente?

P.P.: Creamos unha produtora que se chama Free100Media xunto a tres amigos realizadores cubanos que residen en Madrid. Estamos desenvolvendo varios proxectos novos, pero aínda moi incipientes.

Comments are closed.