IFFR 2019: O CINEMA COMO EXPERIENCIA EMOCIONAL

Sons of Denmark (Ulaa Salim) © IFFR

Sons of Denmark (Ulaa Salim) © IFFR

“Celebremos o medio máis emocional que existe, as imaxes, os sons e as historias que apreciamos: o cinema. Cando nos sintamos confundidos, angustiados ou intimidados, tomemos un momento de silencio e volvamos a conectar coa nosa humanidade e as nosas emocións”. Estas foron as palabras de Bero Beyer, director do Festival Internacional de Cine de Róterdam, durante a gala de apertura da 48ª edición do encontro holandés, que se celebrou entre os días 23 de xaneiro e 3 de febreiro de 2019. Célebre por apostar sempre por un cinema arriscado e innovador, especialmente entre os grandes festivais europeos, Róterdam optou este ano por vertebrar o seu discurso e liña temática arredor das emocións, englobando o seu programa baixo o lema “FeelIFFR” (“SinteIFFR”). Nesta crónica intentaremos dar conta dos filmes seleccionados na Tiger Competition, a principal sección a concurso, composta por 8 títulos que abordan todo tipo de xéneros e temáticas de actualidade, pero cunha calidade global que non brillou especialmente nesta edición. Con todo, estes filmes exhiben dúas características en común: todos exploran a necesidade de conexión humana e están asinados por realizadores que intentan ir “máis aló”, desafiando as barreiras e convencións do medio para buscar novas linguaxes e formas de representación.

Seguindo os pasos da última gañadora do Tiger Award, a fábula feminista The Widowed Witch, de Cai Chengjie (da que falamos na nosa crónica sobre o último festival de Las Palmas), o máximo galardón volveu a recaer nesta ocasión nunha realizadora chinesa: a produtora e cineasta Shengze Zhu, que amosou en Róterdam a sorprendente Present. Perfect. Despois do éxito da súa anterior longametraxe, Another Year, gañadora do festival Visions du Réel en 2016, a última proposta de Zhu ofrece outro rompedor retrato da China contemporánea, centrándose nun fenómeno social moi particular: os streamers. No ano 2017, máis de 422 millóns de persoas en China compartían de xeito regular contido audiovisual en Internet, eclipsando totalmente o volume de produción dos youtubers e vloggers occidentais. Trátase dunha industria millonaria, que ven experimentando un crecemento exponencial durante os últimos anos, e que se manifesta das formas máis insospeitadas. Porén, en lugar de grandes estrelas mediáticas, os protagonistas de Present. Perfect son personaxes marxinais e solitarios, 12 “áncoras” (termo co que se denominan os streamers en China) que empregan o medio como unha forma de relacionarse cos demais. A maioría proceden de zonas rurais empobrecidas ou teñen algún tipo de discapacidade, o que condiciona en gran medida as súas relacións interpersoais. Deste xeito, o streaming convértese para eles nunha xanela ao mundo exterior, e o feito de gravarse a si mesmos nunha experiencia case catártica na que se proxectan ante o mundo reclamando un espazo de representación.

O filme está composto a partir de máis de 800 horas de material gravado en directo ao longo de dez meses, organizado en longas secuencias nas que se van entrelazando as retransmisións dos distintos personaxes. Toda a película está editada en branco e negro, co obxectivo de unificar o apartado visual e dar consistencia ás imaxes (procedentes de distintos dispositivos), pero tamén coa intención de establecer un certo distanciamento co material orixinal. En canto ao título, a xustaposición de termos evidencia un interese por relacionar a dimensión temporal do medio (a instantaneidade do streaming) con aquilo que observamos en pantalla (moi lonxe dos canons de “perfección”). A cinta explora a forma na que están mudando as relacións persoais nun mundo dominado pola tecnoloxía e o voyeurismo, adoptando unha posición marcadamente política, tanto en aquilo que se mostra como no que non (a censura en China mantén un intenso escrutinio sobre os streamers). En palabras do xurado, Present. Perfect é “unha cinta atrevida que consegue levarnos a lugares onde nunca estivemos, aportando luz sobre uns personaxes que queren e precisan ser vistos, expandindo a linguaxe do cinema a unha nova gramática e utilizando material de arquivo deste milenio”.

Present. Perfect (Shengze Zhu, 2019) © IFFR

Present. Perfect (Shengze Zhu, 2019) © IFFR

A cinta de Zhu non é a única que analiza o xeito no que as novas tecnoloxías afectan ás relacións humanas. Entre os títulos en competición tamén nos atopamos con Sheena667, do actor e realizador ruso Grigory Dobrygin. Gañador do Oso de Prata ao Mellor Actor no ano 2010 polo seu traballo en How I Ended This Summer, de Aleksey Popogrebskiy, Dobrygin presentou en Róterdam a súa primeira longametraxe como director. O argumento xira arredor dunha parella cuxa vida se ve transformada pola intrusión de Internet, compoñendo un relato cargado de humor negro. Olya e Vadim (Yuliya Peresild e Vladimir Svirskiy) viven nunha anódina vila do noroeste de Rusia, onde rexentan un pequeno garaxe para coches. Xuntos planean viaxar ata Alemaña para mercar unha camioneta de segunda man e mellorar as perspectivas do seu negocio. Con esta idea en mente, Vadim comeza a pasar noites en vela navegando por Internet en busca do vehículo perfecto, ata que un “encontro” fortuíto desequilibra por completo a súa vida. Vadim namora dunha webcamer estadounidense (Sheena667) coa que acaba obsesionándose. Esta nova relación lévao a illarse cada vez máis, afectando profundamente á súa relación con Olya e os seus plans de futuro. A trama está estruturada en capítulos curtos con títulos humorísticos, que aportan certo dinamismo e personalidade a unha narrativa que polo demais resulta bastante plana. A pesar de non ofrecer algo verdadeiramente renovador, o filme mantén unha coherencia interna e unha mirada orixinal e compasiva cara os suxeitos que describe, cun toque de patetismo que a dota de certa tenrura.

O Premio Especial do xurado nesta edición foi para Take me somewhere nice, unha coprodución entre Bosnia e os Países Baixos dirixida por Ena Sendijarevic. Estamos ante un híbrido entre o filme iniciático e a road movie, que aborda temas como a identidade e a migración nun contexto contemporáneo. A protagonista da cinta é Alma, unha moza holandesa nacida de país bosníacos (igual que a propia realizadora), que decide viaxar a Bosnia coa intención de visitar ao seu pai enfermo, ao que apenas coñece. Unha vez alí, Alma acaba embarcándose nunha viaxe delirante a través do país balcánico, acompañada polo seu primo Emir e o seu descarado amigo Denis (Lazar Dragojevic e Ernad Prnjavorac). A cinta ofrece unha intelixente reflexión sobre as relacións entre o Leste e Oeste na Europa actual, centrándose nas experiencias dunha xeración  que “medrou nun mundo globalizado”, pero que segue atrapada entre dúas realidades.

Empregando como base unha trama sinxela, Sendijarevic válese principalmente das interaccións entre o trío protagonista para afondar nunha historia sobre a busca das propias raíces. Esteticamente impecable, os encadres rompedores e minimalistas contribúen a crear a sensación dunha “realidade construída”, en palabras da directora, “e que por tanto é posible cambiar”. Por outra banda, esta mesma artificiosidade, sumada á inmutable expresión de Alma e o carácter aparentemente aleatorio dos seus actos, poden chegar a lastrar o apartado emocional e lograr que o filme resulte algo tedioso. O xurado destacou a obra como “un logro artístico excepcional”, unha peza “cunha visión única e persoal, dotada de humor e un profundo sentido da historia”.

Take me somewhere nice (Ena Sendijarevic, 2019) © IFFR

Take me somewhere nice (Ena Sendijarevic, 2019) © IFFR

Outro dos filmes máis esperados desta edición foi a visceral Sons of Denmark, de Ulaa Salim, na que tamén se entrelazan os conceptos de identidade e pertenza no contexto da inmigración en Europa. O realizador danés de orixe iraquí asina unha ópera prima demasiado ambiciosa, na que trata un tema de absoluta relevancia: o auxe das ideoloxías ultra-nacionalistas que promoven o medo ao diferente. Ambientada nun futuro próximo pero extremadamente familiar, a acción ten lugar un ano despois de que se produza un terrible atentado terrorista en Dinamarca. Apoiándose nun discurso xenófobo e populista, un novo partido irrompe con forza no espectro político, provocando unha resposta social que se traduce nun crecente odio ás minorías raciais, e que chega a materializarse en altercados e agresións violentas. Ante este panorama, Zakaria (Mohammed Ismail Mohammed), un adolescente de orixe árabe, decide unirse a un grupo radicalizado para combater a ondada de racismo que asolaga o país e protexer á súa familia. Deste xeito coñece a Ali (Zaki Youssef), outro membro da organización que se converterá nunha especie de mentor para el, desencadeando unha serie de acontecementos inesperados.

Salim ofrece un thriller sombrío e directo, decidido a promover o debate sobre un tema de crecente actualidade, pero cuxo discurso (e execución) resulta nalgunhas ocasións demasiado explícito e subliñado. A segunda parte da cinta supón un cambio drástico na súa perspectiva, engadindo novas capas e dilemas morais, pero tamén certos problemas de ritmo e discurso (sobre todo na recargada recta final). As personaxes femininas están extremadamente pouco desenvolvidas, reducidas aos clásicos estereotipos sexistas de nai e esposa (durante a maior parte da película limítanse a permanecer no fogar, expectantes, sufrindo polos homes da súa vida). Por outra banda, cabe destacar as solventes interpretacións dos actores protagonistas, que en comparación reciben uns personaxes complexos e con matices. O ton lúgubre da cinta, a fotografía escura e os ambientes claustrófobos nos que se desenvolve a acción compoñen unha atmosfera tensa que non concede un segundo de respiro, facendo que nos somerxamos no relato a pesar do seu carácter previsible.

Nun espectro totalmente distinto, pero igualmente envolvente grazas á súa sutileza e calidez, atopámonos co que posiblemente sexa o filme máis humilde, xenuíno e conmovedor de toda a selección: Els dies que vindran, dirixido polo catalán Carlos Marqués-Marcet. Despois de atraer todas as miradas coa súa primeira película, 10.000 km (2014), que arrasou no Festival de Málaga e lle valeu a Marqués-Marcet o premio Goya ao mellor director novel, e tras afianzarse na industria coa súa segunda longametraxe, Tierra Firme (2017), o realizador de Barcelona pecha a súa particular triloxía volvendo a un rexistro máis íntimo. Els dies que vindran narra o embarazo inesperado dunha parella na trintena (David Verdaguer e María Rodríguez Soto), e a forma na que isto altera as súas vidas. O punto de partida do filme foi o embarazo real dos protagonistas (parella fóra da pantalla e amigos íntimos do cineasta), o que levou a Marqués-Marcet a querer explorar dende un novo punto de vista moitos dos temas recorrentes na súa filmografía: a paternidade, as relacións de parella, os roles de xénero e a realidade social e laboral da súa xeración. Como el mesmo recoñece, a historia foise construíndo ao longo dos 9 meses que durou a rodaxe, durante os cales a realidade irrompía con forza no proceso creativo (mención especial ao achado providencial dunhas cintas con vídeos caseiros). Deste xeito, o filme válese da ficción para afondar nunha experiencia humana radicalmente transformadora, que obriga aos seus protagonistas a revisar constantemente os seus valores, sentimentos e expectativas. Dende os medos e dúbidas iniciais ata o dilema sobre a modalidade do parto, pasando pola escolla do nome e as discusións sobre a futura educación do bebé, Els dies que vindran é un retrato puro e honesto dunha viaxe tan persoal como universal, coa que resulta moi difícil non empatizar.

Els dies que vindran (Carlos Marqués Marcet, 2019) © IFFR

Els dies que vindran (Carlos Marqués Marcet, 2019) © IFFR

Entre os filmes en competición atopamos outras dúas propostas nas que tamén se traballa a representación do propio ou coñecido, ambas chegadas da outra beira do Atlántico. Por unha banda a brasileira No coração do mundo, de Gabriel e Maurelio Martins, e por outra Nona. If They Soak Me I’ll Burn Them, da directora chilena Camila José Donoso. A primeira trasládanos ata o municipio mineiro de Contagem, vila natal dos realizadores, para ofrecernos un filme irregular, que pasa do retrato social ao filme de atracos con non demasiado éxito, todo aderezado con toques de humor, acción e ata algún momento musical. O elenco da película está formado por veciños do municipio e actores profesionais, xerando interesantes dinámicas e un nivel de realismo que escapa dos arquetipos cos que se relacionan habitualmente as zonas empobrecidas do país. No coração do mundo ofrece un rico mosaico de personaxes, lugares e situacións, a través dun necesario exercicio de auto-representación, pero cando os directores se deciden a desenvolver a historia principal xa perdemos gran parte do interese na cinta. No caso de Nona, a realizadora parte tamén da propia experiencia para debuxar un suxestivo retrato da súa avoa, Josefina Ramírez, ao tempo que reivindica a “necesidade de construír imaxinarios novos da muller en Latinoamérica”. Mesturando realidade e ficción (no que ela mesma denomina un traballo de “transficción”), Donoso constrúe un personaxe complexo e radical, potenciado por un apartado formal que tamén destaca polo seu barroquismo (mesturando diferentes formatos de imaxe). Un filme críptico e confuso, con tantas capas como a súa protagonista, pero que se tería beneficiado dun maior traballo de guion.

Pechando a crónica da Tiger Competition debemos falar da excéntrica Koko-di Koko-da, estreada simultaneamente nos festivais de Róterdam e Sundance. O sueco Johannes Nyholm, que recibía fai uns anos o Premio Especial do Xurado no Festival de San Sebastián por The Giant (2016), asina nesta ocasión unha fascinante incursión no xénero do terror psicolóxico, sen abandonar o campo da alegoría fantástica. O seu segundo filme segue a historia dun matrimonio que, tras unha experiencia traumática, debe aprender a convivir co loito e o medo á soidade. Elin e Tobias (Leif Edlund e Ylva Gallon) deciden marchar uns días de acampada co obxectivo de reconstruír a súa relación, pero o que debería ser un tranquilo retiro no medio da natureza convértese axiña nun auténtico pesadelo. Cada noite, a parella recibe a visita dunha sorte de comparsa demoníaca que lles obriga a enfrontarse aos mesmos temores que intentan reprimir. Os protagonistas vense atrapados nun macabro bucle temporal, forzados a revivir a mesma tortura día tras día ata que aprendan a compartir os seus sentimentos e afrontar xuntos a dor pola perda dun ser querido. A repetición constante de escenas con pequenas variacións, lonxe de resultar reiterativa, supón unha aproximación hipnótica á representación dunha mente atormentada. Por outra banda, a integración de fermosas secuencias de animación tradicional e o emprego do absurdo para aliviar tensións logran que a cinta funcione dun xeito insólito, ofrecendo unha experiencia angustiosa pero dalgún xeito purificadora. Unha viaxe de sensacións que ben podería resumir a filosofía do festival.

Koko-di Koko-da (Johannes Nyholm, 2019) © IFFR

Koko-di Koko-da (Johannes Nyholm, 2019) © IFFR

Comments are closed.