KUBELKA: O CINEMA E A COCIÑA COMO FORMAS ARTÍSTICAS

Nas notas ao programa de Florentina Hubaldo, CTE, a nova película de Lav Diaz, Gertjan Zuilhof, un dos programadores do Festival de Róterdam e especialista no cinema do sueste asiático, contabilizaba en preto de cen horas as que o festival holandés ten dedicado ao cineasta filipino desde que en 2005 presentase Evolution of a Filipino Family. Zuilhof sumaba os dobres e triplos pases de cada película, aínda que, como quedaba claro no caso de Florentina Hubaldo, CTE, non tiña en conta os pases de prensa nin o feito de que esta última película en realidade duraba unha hora máis do que anunciaba o catálogo (seis e non cinco!). Hora máis, hora menos, cen horas son moitas horas. Salvo que, claro, sexamos Ai Weiwei, o artista multidisciplinar chinés do que Róterdam presentaba varias das súas películas, algunhas delas en formato instalación, como, por exemplo, Beijing 2003, cunha duración estimada en 150 horas (!).¹

Habería que ver moitas, moitas veces as películas de Peter Kubelka para alcanzar ese centenar de horas. Como unhas cen veces polo menos, porque o conxunto da súa filmografía apenas supera a hora de duración. Sete películas, a máis curta dun minuto, a máis longa de 16, que foron realizadas ao longo de case sesenta anos. Aínda así, durante esta edición do festival de Róterdam foime posible pasar con Kubelka seis horas e media, o que, segundo como se mire, pode ser considerado como un mero paradoxo ou unha mera proeza. E sen chegar a ver todas as súas películas! Ou quizais por iso…

Peter Kubelka diante do disparo de luz e son que é 'Arnulf Rainer', en formato cadro.

Róterdam presentou a Kubelka por partida dobre. En primeiro lugar cun documental de case catro horas de duración dirixido pola cineasta checa Martina Kudláček, Fragments of Kubelka, título, este si, paradoxal onde os haxa. En realidade trátase dun ‘one man show’ no que a realizadora fai ben en deixar o terreo libre a un Kubelka que expón a súa filosofía de vida nunha longa entrevista puntuada con imaxes de arquivo e algúns, moi escasos, fragmentos das súas películas. É coñecida a reticencia do cineasta austriaco a dixitalizar a súa obra, motivo polo cal dificilmente Kudláček podía recorrer a fragmentos das súas películas. Enténdese entón que os “fragments” do título refírense á persoa, ao artista, aos fragmentos de entrevistas, aos fragmentos da súa vida, pero non aos das súas películas. Estas albíscanse, en ocasións diexéticamente, en particular Unsere Afrikareise (1966), que Kubelka despeza en directo nun programa da televisión americana (de cando Kubelka era un dos “integrantes” da vangarda americana xunto a Jonas Mekas, Stan Brakhage ou James Broughton e, como tal, un dos fundadores do Anthology Film Archives; de feito, no curso do documental sinala a súa inclinación pola vangarda americana dado o escaso eco do cinema experimental en Europa). Arnulf Rainer (1960) recibe un tratamento diferenciado e tan só chegamos a percibir o seu reflexo no rostro dun Kubelka que asiste á súa proxección nun cinema. É un achado máis que notable, que non sei se debería pór no haber do propio Kubelka ou de Kudláček. No fondo ese plano di moito máis de Arnulf Rainer que calquera telecinado que poida verse por aí, entre outras cousas porque se hai unha película imposible de pasar a vídeo esa é esta (telecinala é como pretender fotocopiar unha escultura). Como se sabe, Arnulf Rainer componse dunha sucesión de fotogramas negros e transparentes e de son e silencio, ordenados segundo diferentes ritmos e cadencias que, en proxección, se transforman nunha sucesión de disparos de luz e son (e que, antes que en vídeo, resulta máis útil ver exposto en tiras de celuloide, como un cadro). É o cinema reducido á súa esencia. Ou, mellor dito, é a esencia do cinema, case o seu grao cero, esa pureza que moitos din buscar e atopar nos Lumière, Griffith ou Chaplin. Non, Arnulf Rainer é o cinema tal e como foi concibido antes do seu Big Bang. O que veu despois, todo o demais, por permitirnos unha ‘boutade’, non é máis que a súa banalización.

Esa esencia é a que Kubelka sempre buscou, xa sexa como cineasta, como intérprete de música barroca ou como cociñeiro. Dada a escaseza cuantitativa da súa obra, ultimamente é máis habitual ouvir falar de Kubelka como cociñeiro que como cineasta, pois os seus convidados son agraciados con longas comidas (que el mesma cociña) que se poden estender ao longo de moitas horas. En Fragments of Kubelka vémolo cociñar, por suposto, e tamén relatar algunha que outra anécdota como gardián dunha tradición culinaria que herdou da súa avoa por vía materna. Hai unha historia en particular, o seu descubrimento das mouras, que é toda unha lección artística, unha lección de como podemos chegar a asociar un determinado sabor cunha forma concreta, como, unha vez que descubrimos o sabor das mouras, abonda con velas para estimular as nosas ansias de inxerilas e saborealas. O gusto edúcase, vénnos a dicir Peter Kubelka, que alá polos anos setenta chegou a impartir nunha universidade alemá unha materia denominada “o cinema e a cociña como formas artísticas”.

'Unsere Afrikareise' foi unha das pezas presentadas en Róterdam por Kubelka, que acudiu á cita cun curioso instrumental co que cociñaa a súa arte, e que ben podería ter pertencido a un alquimista ou bruxo africán.

Houbo máis Kubelka en Róterdam, neste caso, cualitativamente falando. O luns 30 de xaneiro estaba anunciada unha sesión coa proxección de catro das súas películas e unha “conferencia” do propio cineasta (a sesión repetíase o último día do festival con outras dúas películas, pero sen a presenza de Kubelka). Non foi unha sesión calquera. Tivo máis que ver cunha sorte de experiencia iniciática, algo só comparable á serie de presentacións que o ano anterior nos regalara nesa mesma sala Nathaniel Dorsky ao longo de cinco máxicas xornadas. Foi como asistir de novo a Fragments of Kubelka en vivo. Proxectáronse catro das súas películas, só que tres delas dúas veces cada unha, reservando para o final o broche de ouro, Arnulf Rainer. As outras tres (Adebar, Schwechater e Unsere Afrikareise) foron presentadas polo seu autor, logo proxectadas, analizadas despois en detalle e, cando xa aprenderamos a saborealas, proxectadas de novo. Todo iso despois dunha longa introdución que prolongou a sesión até as dúas horas e media (en total eran 40 minutos de proxección, contando os tres pases dobres) e na que Kubelka actuou coma o prototípico cociñeiro dun programa de televisión. Ao seu lado unha longa mesa cunha chea de utensilios cuxa utilidade descoñeciamos de antemán. Había un metrónomo e unha xarra con auga, o demais podía ser o instrumental dun alquimista ou dun bruxo africano, quen sabe se os ingredientes para a preparación dun saboroso banquete. Algo diso era, porque aos poucos todo foi cobrando sentido e o misterioso instrumental acabouse revelando como unha serie de instrumentos de percusión primitivos: americanos, africanos, xaponeses, unhas primixenias castañolas… Dúas pedras, dous anacos de madeira, entre cuxas orixes podían mediar centos de anos ou miles de quilómetros, que practicamente tiñan a mesma función, pero que ao golpealos o un co outro producen sons moi distintos. Arnulf Rainer componse de luz, escuridade, son e silencio. Como todas as películas, si, pero…

__________