Locarno 2022: Non é certame para vellos

Stella est amoureuse (Sylvie Verheyde, 2022)

Permítaseme iniciar esta crónica cunha confesión: creo que non hai xénero máis numeroso e habitualmente mediocre nos festivais de cinema que as historias coming of age. Por algún motivo, lexións de cineastas cren que contar o que lles pasou na adolescencia debe interesar á cinefilia mundial, como se fosen as únicas persoas que pasaron por desamores, descubriron o sexo a esa idade, tomaron conciencia política e tutti quanti. O feitizo que parece causar este cinema, amable, lixeiro e reconfortante como poucos, mais a miúdo insignificante, tampouco é alleo a un festival que apoia o cinema artístico como Locarno, polo que se ve.

Dous exemplos perfectos destes relatos son Stella est amoureuse (Sylvie Verheyde, 2022) e Before I Change My Mind (Trevor Anderson, 2022), as dúas ambientadas nos anos oitenta e con algúns recursos estilísticos que din a berros: “eh, píllalo? Isto tíñalo na túa infancia, mira que rollo máis vintage nos traemos”. Na primeira é a música de baile neses clubs de noite que crearon o famoso French touch, na segunda un uso moi cool mais nunca xustificado de filmacións en VHS. Nos créditos dásenos a coñecer que é todo posprodución, nin sequera se molestaron en gravar coas cámaras orixinais.

O caso é que no filme de Verheyde explórase a relación dunha rapaza cun artista negro que frecuenta estes ambientes discotequeiros e, ademais de namorarse del, pois tamén se dá de conta de que bailar dá sentido á súa vida e que por aí quere enfocar o seu futuro. O desastre de relacións que o seu pai divorciado mantén con outras mulleres e as dificultades da súa nai como solteira xerente dun bar que fai augas apenas se exploran máis que como puntos de fuga cómicos, mentres que o filme perde unha oportunidade excelente de indagar máis sobre as relacións interraciais. Un día á súa parella atízanlle na rúa, e iso é todo o que parece importar da súa negritude, pasemos a outra cousa, non vaiamos amolar a ninguén.

Igualmente, Anderson presenta unha gozosa peli queer que é tan entretida como inocua. O feito de que Robin, alumno/a nun novo colexio, sufra abusos inicialmente pola súa condición sexual non explicitada, resulta interesante. Pero finalmente o canadense non decide ir por aí. Semella estar máis interesado en copiar a Judd Apatow e compañía que en atopar un camiño propio para contar esta historia. O modelo de comedia teen norteamericana é tan acusado que se dormes un cacho e espertas noutra película nun suposto programa dobre, non se notaría a diferencia.

Petites (Julie Lerat, 2022)

Polo menos son filmes correctos que non deixan unha gran pegada, mais tampouco soltan un sermón. Non se pode dicir o mesmo de Petites (Julie Lerat, 2022), efectista aproximación ás institucións que acollen a mozas embarazadas de fogares desestruturados. A evolución da protagonista é alucinante, primeiro móstrasenos, dende un paternalismo extremo, como unha persoa carente de toda empatía, que debe ser dirixida. Aos poucos, vai pasando de delincuente en potencia a persoa responsable, claro, e isto inclúe cambiar a súa opinión sobre o embarazo e converterse nunha activista provida, posición que a fita asume dende a manipulación emocional máis basta, ofrecendo imaxes abxectas do que a directora considera que está mal e cargando as tintas na música e nuns diálogos lacrimóxenos aos que lles sobra azucre ata nas comas. O problema de Petites non é que adopte esa posición ideolóxica, perfectamente válida, senón que intenta facerche sentir mal por pensar o contrario. Unha propaganda absolutamente irresponsable que ben podería ter financiado o Opus Dei.

Afortunadamente, á cinematografía francesa salvouna Astrakan (David Depesseville, 2022), unha proposta que ten máis que ver co Au revoir les enfants (1987) de Loius Malle ou os filmes de Robert Bresson —con cita directa nun momento a L’argent (1983)— que con estes formatos estándar do cinema de adolescentes. A historia é moi sinxela, un rapaz é adoptado por uns pais que viven nunha zona rural de Francia e que van bastante apertados de diñeiro. Na súa chegada á vila, o neno deberá aprender a encaixar na escola, desenvolverá unha relación afectiva cunha rapaza e deberá lidar na casa coa incomprensión dun padrasto que lle pega cando se comporta mal e unha madrasta que está aprendendo a querelo.

Como se aprecia, varios dos temas son intercambiables cos das anteriores películas. A diferencia é que Astrakan caracterízase por unha contención e unha observación minuciosa do seu entorno que está ausente nos exemplos previos. O seu protagonista, bastante máis rico e misterioso que os casos que vimos de criticar, fala máis polos seus actos que por unha dramaturxia perfectamente guionizada que busque remarcar o seu desenvolvemento psicolóxico.

O desenlace —mellor non contalo— é dunha ambigüidade a aplaudir e, tras el, hai unha sorte de coda que nos remite a O espello (Zerkalo – Зеркало, Andrei Tarkovsky, 1975), no sentido en que mestura diversas imaxes alegóricas co tema de música clásica Agnus Dei, de Karl Richter. Cada unha destas imaxes-icona completan e ensanchan a interpretación do filme, abríndoa a lecturas que tocan o terreo do mítico.

Tengo sueños eléctricos (2022)

Mais o grande filme con protagonista adolescente nesta edición foi sen lugar a dúbidas Tengo sueños eléctricos (2022), a mellor ópera prima deste festival e un dos traballos máis destacados do certame. Arrasou nos premios do Concorso internazionale, con mellor dirección para a súa realizadora Valentina Maurel e senllos galardóns para os actores Daniela Marín Navarro e Reinaldo Amien Gutiérrez. Situada en San José, Costa Rica, narra a relación entre unha filla e seu pai tras o divorcio dos proxenitores. Vivindo aínda na casa da nai, a rapaza non acaba de levarse ben con ela e puxa para encontrar un novo apartamento co seu papá.

O home é un desastre, unha persoa insegura e dada á violencia cando aflora a frustración, que se refuxia no seu hobby, a poesía —o título do filme sae duns versos dedicados á filla, con inspiración no escritor Linton Kwesi Johnson—. Con outros colegas reúnese en sesións de lectura, que son unha escusa para acabar organizando festas con moito alcol e algunha droga máis. Todo isto faise na casa dun amigo, con quen vive mentres busca un novo fogar. Non parece o lugar idóneo para criar unha filla adolescente, quen por certo está descubrindo a súa sexualidade dende unha posición de certa inocencia e vulnerabilidade.

O acerto de Tengo sueños eléctricos reside na súa aposta por ir ao gran no que quere contar. De forma sinxela, céntrase nos rostros e miradas dos seus dous actores protagonistas, ambos inmensos, nun exercicio de enorme intensidade e concentración cinematográfica, que te agarra e non te solta. O filme fuxe de convencionalismos e categorizacións fáciles, ofrecendo un retrato dun pai maltratador que, con todo, quere á súa filla, aínda que resulte un paradoxo. Non hai nin o máis mínimo signo de denuncia social nesta fita, só o agarimo de quen se achega á vida e ás persoas co corazón aberto e a ollada limpa, sen xulgar. Nese sentido, é a antítese moral de Petites, e é unha gran película.

Como colofón desta serie de filmes, temos Sister, What Grows Where Land is Sick? (Den siste våren, Franziska Élissen, 2022), mención especial en Cineasti del presente, que se atreve a ligar temas como a emerxencia ecolóxica coa saúde mental. Rodada no rural noruegués, en magníficas paisaxes, dalgunha forma logra que o folclore local entre na vida de dúas irmás para falar da degradación emotiva dunha delas e da destrución do entorno natural. As rapazas interpretan con enerxía e a fita está filmada con máis elegancia que a media, pero de novo, volve ser un filme con mensaxe.

Safe Place (Sigurno mjesto, Juraj Lerotić, 2022)

Máis estimulante é Safe Place (Sigurno mjesto, Juraj Lerotić, 2022), outra das grandes vencedoras do festival —mellor ópera prima, actor e director en Cineasti del presente—. Aínda que os seus protagonistas están máis ‘tulliditos’, o filme fala tamén de saúde mental, dunha forma moito máis complexa, e cunha aproximación narrativa orixinal. A fita ábrese cun home correndo a un edificio, forza unha porta e enseguida comprendemos que vai axudar nun intento de suicidio, o do seu irmán. Non acaba de saberse moi ben por que el estaba alí e chega mesmo a insinuarse que podía ser por algún asunto turbio. Cando a policía se achega a investigar, atopan unha pistola, mais o irmán explica que a usan para rodaxes, porque el é director de cinema, e indica aos axentes que lla prestou.

Un pregúntase se non existirá aquí unha ficción dentro doutra ou algún outro tipo de xogo metanarrativo e, en efecto, ao final do primeiro acto ocorre algo que permite romper a cuarta parede e ofrecer ao público unha nova dimensión sobre o filme, que pasa a converterse nunha sorte de ensaio-ficción sobre un caso real. Ademais, a dilatación temporal é enorme na primeira parte, todo acontece practicamente en tempo real, mentres que na segunda parte pasan un par de horas e na terceira todo parece ir máis rápido porque existen maiores elipses. Así, avanzamos cara a un final cada vez máis precipitado, o que cobrará sentido cando confirmemos as nosas sospeitas sobre o desenlace.

Estes xogos coa experimentación temporal, así como as frías e medidas interpretacións, asócianse habitualmente á Nova Ola Romanesa. E non sería raro poñer a Lerotić en liña con Corneliu Porumboiu ou Cristi Puiu, por moito que o filme sexa croata. Sen dúbida, unha proposta perturbadora e orixinal que abre debate e te fai traballar durante a proxección.