Locarno 2022: Un xénero en si mesmo

Piazza Grande de Locarno

Non creo necesariamente na división entre o cinema de xénero e o de autor”. Son palabras do director artístico do Festival de Locarno, Giona A. Nazzaro, en conversa con Geoffrey Macnab para o número de agosto de 2022 de Screen International. Excusiato non petita, que se adoita dicir por aquí. O pasado ano, na primeira edición que el capitaneaba, o comentario máis estendido foi que á beira do Lago Maggiore se instalara unha sorte de Sitges suízo, mantra que non poucos entoaban a xeito de crítica.

Tras unha celebración a medio gas, aínda marcada polas medidas sanitarias impostas pola pandemia da Covid-19, este 75º aniversario buscaba a aparentemente modesta, mais no fondo titánica tarefa, de volver á normalidade. A sétima arte como espazo de encontro, no que poder verse as caras, sen máscaras, ten na localidade do Ticino unha protagonista clara dende 1971: a Piazza Grande. Nese momento o arquitecto Livio Vacchini propúxose construír unha sala ao aire libre que gozase dunhas condicións acústicas e de proxección á altura das de calquera teatro de prestixio. Construíu unha cabina efémera que garantiría a excelencia técnica e xogou coas especificacións físicas do espazo para lograr un son sen contaminacións exteriores. Os asistentes a eses primeiros pases recordan como o proxecto era tan ambicioso como imperfecto, mais sen dúbida prometedor.

Co paso dos anos Locarno foi axustando os pequenos erros que quizais estaban presentes ao inicio, ata dar cun deseño que acabou por ofrecer aos espectadores a pantalla exterior máis grande de Europa e un son nitidísimo. Resulta milagroso que as películas neste recinto se vexan e escoiten tan ben. Por iso a Piazza Grande foi o gran símbolo de Locarno no último medio século, xunto a unha identidade gráfica, o seu leopardo, que é outra xenialidade do deseño. Así as cousas, era importante que esa praza se enchese para a celebración deste 75º aniversario. E así o fixo.

Home of the Brave (Laurie Anderson, 1986)

As apostas de programación para este espazo adoitan resultar amables e intentar agradar a un gran público, pero ás criaturas nocturnas regálannos ás veces caramelos nun segundo pase cara a medianoite. E nun deles, Locarno rebentou de entusiasmo. A proxección da copia restaurada de Home of the Brave (1986), filme-concerto da cineasta e artista visual Laurie Anderson, Vision Award nesta edición, foi todo un acontecemento.

A pantalla a modo de intenso lenzo azul. Unha figura érguese ante ese maxestoso fondo, recortada polo seu intenso brillo. Tonalidades vermellas ilumínana e comezamos a distinguir a un delgado humanoide vestido dun branco nuclear e cunha máscara que semellase un cruce entre o apertado látex de quen practican BDSM e o latón de pega dun filme de serie B de alieníxenas dos anos trinta. Que clase de delirio sci-fi é este? Un distorsionador confire unha gravidade á voz desta persoa que resulta case imposible identificar se se trata dun home ou unha muller. Empeza a soltar un monólogo e a xente ri. Ah, que hai público. Estamos ante unha comedia stand-up, unha performance ou un concerto? Un pouco as tres cousas.

Laurie Anderson descobre a súa cara e, durante os próximos 90 minutos, convídanos a unha hipnotizante ópera futurista na que apunta temas como a fusión do ser humano co seu entorno tecnolóxico e as súas alienantes consecuencias. Visto hoxe, este espectáculo resulta tan contemporáneo e innovador como seguramente o foi no seu momento.

O goce estético, que alcanza cotas de transo, débese a unha minuciosa planificación das condicións de filmación do concerto, facéndote sentir entre os artistas dun modo moi orgánico. Poucos espectáculos filmados, como poden ser Stop Making Sense (Jonathan Demme, 1984) e Pina (Wim Wenders, 2011), alcanzan esta experiencia tan inmersiva dende o cinematográfico. Un pregúntase tamén se Sparks non serán fans deste filme e se Leos Carax e Adam Driver o coñecen, pois a interpretación do último en Annette (2021) debe sen dúbida moito á radiante personalidade de Anderson sobre o escenario.

Home of the Brave pode definirse como unha ópera rock futurista. É logo cinema de xénero ou unha peza conceptual dunha artista cun universo propio? Seguramente a pregunta non teña moito sentido. Ante moitas fitas das competicións de Locarno deste ano, a sensación era un pouco esta mesma. Ao igual que a dicotomía ficción/documental xa é escasamente aplicable, quizais tampouco resulte operativo falar dun cinema de xénero que cada vez é máis líquido e se salta todas as fronteiras. Daquela, a frustración de Nazzaro ante a compartimentación un pouco primitiva doutros compañeiros resulta natural.

Non obstante, hai que dicir, apoiando aos críticos, que algunhas excepcións confirman a regra. Resulta difícil comprender que un filme como Il pataffio (Francesco Lagi, 2022) poida colarse na competición oficial de calquera festival. Bárbara e grotesca comedia feudal, non a salva nin a fotografía de Diego Romero, que polo menos terá cobrado ben por este filme de época con tanto orzamento como mal gusto.

Contrariamente, os escasos valores de produción de Nightsiren (Svetlonoc, Tereza Nvotová, 2022) xogan na súa contra cando a ambición non se axusta á realidade. Historia sobre dúas bruxas contemporáneas nunha opresiva paraxe rural en Eslovaquia, a fita debátese entre a crítica á violencia contra as mulleres e a súa estigmatización social por parte do patriarcado máis feroz mediante un rexistro realista; e a busca de liberación sexual das rapazas pola vía dun fantástico alucinatorio. Nunha escena nocturna que Nicolas Winding Refn tería elevado, diversas figuras gozan no bosque dunha bacanal de sombras de coloridos contornos psicodélicos. É o único momento de ruptura dunha película que se sinte polo demais insegura, non sabendo conxugar os distintos elementos que mestura no seu caldeiro. Non pareceu opinar o mesmo o xurado de Cineasti del presente, que lle concedeu o Pardo d’oro.

Regra 34 (Julia Murat, 2022)

Varios filmes en competición trataban estas cuestións, e o que mellor as expresa é sen dúbida Regra 34 (Julia Murat, 2022), merecido Pardo d’oro do Concorso Internazionale. A protagonista é unha rapaza que estuda Dereito polo día e se converte en modelo porno pola noite, prestando o seu corpo a quen paga por vela en directo a través da cámara do seu ordenador. É ela mesma a que brinca con isto, aludindo a esa personalidade escindida tan propia dos superheroes. O filme xoga, como Nightsiren, con dous rexistros moi diferentes, mais conxúgaos moi ben.

Nas clases e encontros cos seus compañeiros de facultade ou profesores, esta moza —entregadísima Sol Miranda— apóiase nun traballado discurso oral para defender as súas posicións ideolóxicas. Na trama discútense as diferencias entre legalidade e xustiza, a aparente incapacidade do sistema xudicial para diminuír as desigualdades socioeconómicas, o machismo imperante na sociedade brasileira, o racismo e, dende logo, a violencia contra as mulleres.

Murat non nega a súa militancia anti-Bolsonaro cunha honestidade e rabia dignas de eloxio, aínda que esta vertente do filme pode resultar por momentos tan acusada que acaba por danar a súa universalidade, e tamén a linguaxe cinematográfica que desprega. Estamos ante un cinema da palabra, que se concentra sobre todo en recollela, sen máis traballo de posta en escena. Quizais non conveñan excesivas florituras, pois é necesaria certa concentración para seguir un texto que parece sacado dos mellores libretos políticos de Aaron Sorkin. Por momentos atorde con tanta digresión, seguramente de forma voluntaria.

Pero é na quenda de noite onde Regra 34 brilla. Facendo un uso opresivo da súa banda sonora electrónica e cunha montaxe moi disrutora, a fita colócase nalgún punto entre o máis recente David Lynch e o David Cronenberg de Crash (1996) e acaba xerando unha atmosfera perturbadora que provoca movementos na butaca entre a excitación e o desasosego. Murat recórdanos que o sexo é poder. Esta rapaza, que realiza as súas actuacións ante centos de internautas saídos por vontade propia e que experimenta con prácticas sexuais atípicas con dous amigos próximos —un home e unha muller, cos dous xuntos ou por separado— cre estar en todo momento en control da situación. E iso excítaa. Pero ten ela o poder ou quen paga? A fita péchase en falso e non ofrece conclusións, porque seguramente sexa imposible chegar a elas.

Polo menos outros tres filmes lidaban con algúns destes temas. Piaffe (Ann Oren, 2022) é o máis estraño e singular deles, non por iso o mellor acabado. Nesta fábula, unha rapaza debe encargarse dun traballo de foley ao estar a súa irmá, quen verdadeiramente traballa niso, incapacitada. Ao ter que crear sons para un cabalo trotando, estuda os animais tan de preto que acaba por desenvolver unha cola cun frondoso pelo acibeche. Ao igual que ela está moi próxima do mundo animal, un botánico polo que se sente atraída parece encontrarse a gusto en comuñón coas plantas.

Mediante diversas abstraccións e escenas dun marcado carácter performático, o filme logra fusionar o ser humano coa natureza, case en oposición a un exercicio non tan diferente, como é a laureada Titane (Julia Ducournau, 2021). Aquí non hai unha trama que avance cara a ningún sitio, apenas situacións ancoradas a lugares. Son unhas catro localizacións, nas que se repiten as mesmas escenas con diversas variacións. Deste modo, unha vez estas xeografías están presentadas, Piaffe non sabe moi ben a onde ir. O seu principal problema é a repetición innecesaria de motivos. Esta longa parte dunha curta realizada previamente pola súa directora. Quizais tería sido mellor quedar aí. O xurado mozo concedeulle o seu premio, mencionando os vencellos do filme co primeiro David Cronenberg. É bo que xente moza cite estas referencias e que se sintan representados en Piaffe, independentemente da opinión non tan entusiasta de quen escribe.

Serviam – Ich will dienen (Ruth Mader, 2022)

Serviam – Ich will dienen (Ruth Mader, 2022) e Bowling Saturne (Patricia Mazuy, 2022) xogan con dous xéneros moi específicos, seguindo tanto as súas regras habituais que acaban por desarmalos. No primeiro caso, Mader trasládanos a unha escola relixiosa feminina onde claramente os dogmas de fe acabaron por instalarse entre algunhas alumnas en exceso, ata o punto de ter desenvolto cara as súas superioras dependencia e submisión, cando non unha acusada culpabilidade. O abuso a menores é tema común entre relixiosos de sexo masculino, mais raras veces se tratou cando quen exercen esta violencia son monxas.

Facendo un bo uso do espazo onde sitúa a acción, unha monótona residencia que encadra en aterradores planos simétricos, a fita benefíciase tamén dunhas interpretacións moi frías e contidas, desapegadas de toda emoción. Nesta crítica aos valores tradicionais cristiáns máis rancios e na súa aproximación estética, o filme de Mader remite moito aos do seu compatriota Ulrich Seidl. Mais axiña comeza a deslizarse, dende esta carencia de emoción, cara a lugares máis próximos a O resplandor (The Shining, Stanley Kubrick, 1980).

Bowling Saturne (Patricia Mazuy, 2022)

De igual xeito, Mazuy segue ao pé da letra as regras do noir clásico. Un mozo de aparencia violenta anda algo perdido na súa vida, as súas miradas predatorias a mulleres mozas non auguran nada bo. O seu irmán maior, un inspector de policía, ofrécelle encargarse dunha boleira, o Bowling Saturne, que pertenceu ao pai de ambos, recentemente falecido. A acción pode compararse a darlle as chaves dun xardín de infancia a un pederasta. Moi rapidamente o rapaz comeza a buscar a forma de atraer a mociñas ao seu negocio. Unha noite na que se deita cunha delas, desata os seus instintos máis brutais.

Esta escena, que dá sentido a todo o filme, indaga nas formas de representación da violencia cara as mulleres habitualmente asociadas ao xénero. Mazuy comeza filmando o encontro dende a perspectiva da muller e cousificando ao home, un mozo obxectivamente belo e cun corpo hercúleo. A rapaza goza do intercambio sexual, apaixonado e enérxico. Gradualmente, el empeza a dirixila nas diferentes posturas nas que a penetra. Aínda que existe submisión, ela parece entregarse gustosa a ela, ata que comeza a ser obvio que o encontro pasa do sensual ao violento. Isto fílmase dende unha perspectiva obxectiva, de igualdade. Cando a rapaza comeza a negarse e zafarse, a cámara elévase para ofrecernos a perspectiva do rapaz que, sobre ela, pasa de violala a directamente asasinala brutalmente a golpes. Neste momento, as que marcharon da sala foron lexión.

É habitual que os corpos das rapazas asasinadas polo antagonista aparezan nalgún buraco, a miúdo moi estilizadas elas, en posicionamentos de cámara que poderían convidar a pulsións nada nobres. Isto adoita acontecer tras unha elipse ou un fóra de campo. Mazuy toma a valente decisión de representar o asasinato con todo luxo de detalles, provocando, como demostra a experiencia, un rexeitamento absoluto de quen mira.

O filme divídese en dúas partes de case idéntica duración. A segunda presenta ao irmán policía buscando o asasino. Bowling Saturne xa non volve retomar o voo como nesa escena, convértese nun polar correcto e entretido cun final obvio e ningunha carta máis baixo a manga. Pero esta secuencia é dunha radicalidade a aplaudir.

Comments are closed.