NEBRASKA, de Alexander Payne

Non deixa de abraiarme o alto creto co que conta Alexander Payne entre a crítica especializada, que a miúdo o trata con toda a deferencia dun grand auteur cando eu coido que aínda non superou o estadio de (moi eficaz e solvente, iso si) artesán. Parte do problema que teño con el vén de que as súas fitas, que a priori semellan do máis interesante da colleita norteamericana do seu ano (filmes de consenso que gustan ao público e acaparan premios), acaban chegando menos lonxe do que deberían por tropezar unha e outra vez coa mesma pedra, sacrificando a súa inmensa potencialidade en favor de repetir unha e outra vez o mallado monotema do Payne guionista: a caída, purgatorio e absolución do home branco heterosexual nunha nova sociedade na que non atopa o seu lugar. Talvez Election (1999) siga a ser a obra que máis mordente ten na súa cinematografía, malia que que no último terzo deixe de lado a brillante sátira sobre o sistema político estadounidense para centrarse de máis nas penurias que sofre Matthew Broderick por desafiar á antiheroína arribista. A seguinte, About Schmidt (2002), parte cunha eiva de base: tería sido bastante mellor do que é mudando a súa perspectiva de ‘só ante o perigo’ pola de ‘el contra o mundo’, converténdose nunha película de terror na que unha familia de benintencionados midwesterns debe sufrir as arroutadas dun arisco xubilado en vez da epopea de humanización dun misántropo. De non ser polo desarmante carisma de Jack Nicholson, se cadra non tería funcionado. O mesmiño problema redentor ten Sideways (2004), na que o dúo de cretinos que ventilan a súa crise de mediana idade nunha despedida de solteiro enolóxica merecían un desenlace algo máis escuro do que finalmente teñen, convenientemente perdoados dos seus pecadiños de corentóns desubicados polo final feliz. Unha tendencia absolutoria que chegou ao paroxismo en The Descendants (2011), confeccionada a medida para volver a George Clooney nun santo varón mártir que debe aceptar/perdoar a infidelidade dunha esposa en coma, reconectar coas súas fillas problemáticas e decidir o destino das propiedades familiares. Aí é nada.

Nebraska (2013) rompe por fin este ciclo de quero-mais-non-chego sendo unha obra á altura das expectativas, con poucas obxeccións. A mellor decisión que puido tomar Payne foi afastarse do procesador de textos e filmar un guión alleo (dun case coñecido Bob Nelson) que porén está moi emparentado coa súa temática habitual, e podería ter pasado por seu cun par de diferenzas substanciais: o conflito neste caso é xeracional e non social, e non chega a haber catarse final (como adoita pasar na vida real). Ademais, Nelson tamén se distingue de Payne en que non precisa puntuar regularmente a trama con gags periódicos cos que botar unhas risas, e aposta por un ton máis abertamente dramático, pero non exento dun humor agridoce, entre irónico e melancólico, que deixa máis pouso. A anécdota é sinxela: un fillo acompaña a un pai doente nunha (derradeira?) viaxe ao seu estado natal por mor dun pretexto peregrino, aínda que, por suposto, esta enganosa sinopse agochará un universo de emocións contidas.

Paradoxalmente, liberarse das súas responsabilidades como escritor permite a Payne medrar como realizador, pois decide tomar unha serie de riscos que se cadra non ousaría de ser seu o libreto. A determinación máis obvia é a escolla do branco e negro, todo un acerto polo que loitou con afouteza e que permite que o filme transcenda a unha dimensión intemporal. Unha posta en escena esencial e minimalista, axeitada coa historia que está a contar, que gaña coas segundas lecturas políticas que aporta o monocromo sobre o Zeitgeist económico actual. Esta posta en escena, ademais, captura a paisaxe e a paisanaxe, resaltando as calidades cinemáticas das amplas chairas do Medio Oeste e a dignidade resignada das súas xentes (que ata agora tratara con abondoso vitriolo), e detén o tempo: lembro poucas road movies tan pausadas coma esta, que mesmo aborda as súas secuencias máis frenéticas (como a do roubo do compresor de aire) con singular lentitude. Definitivamente, unha posta en escena que presta gran atención ao detalle, e na que a precisión aparece convenientemente disimulada como espontaneidade.

O eido no que Payne sempre sobresaíu é na dirección de actores, e este caso non é unha excepción. Nunca saberemos que tería feito Gene Hackman de aceptar o papel, mais Bruce Dern non desmerece como plan B, sendo quen de puntuar maxistralmente unha insufrible teimosía con escintileos de vacilación que en realidade son vulnerabilidade agochada. Mais a gran revelación é Will Forte, un cómico de quen estabamos afeitos ao seu histrionismo como membro do elenco do Saturday Night Live, que aquí se revela como xeneroso e contido straight man para apoiar a interpretación do seu compañeiro. O acareo paterno-filial entrambos supónca unha renovación do arquetipo payneiano: prefiro mil veces un David Grant flegmático capaz de aceptar os reveses con serenidade que eses heroes carraxentos con pés de barro coma ese Woody crepuscular.

Supoñendo que o cineasta recupere a súa dobre faceta de guionista-director nas súas vindeiras empresas, non estaría mal que reflexionase sobre as virtudes de Nebraska como punto de inflexión (ou manobra de autocorrección) para a súa carreira, unha destilación estilística na que se despoxa de varios lastres que viña acumulando case sen decatarse. Payne destaca sobre todo nas distancias curtas, pero curiosamente na súa traxectoria se emperrara en optar por unha grandilocuencia fachendosa na que esvaecían os seus méritos. Ata agora nunca encaixara tan ben os seus recursos como nesta fita íntima na que todo casa cunha facilidade enganosa. Talvez un dos principais defectos sexa que ao zumegar ese aire de peliculiña pequena, pode confundirse coa obra menor que non é e pasar desapercibida, e iso sería unha pena. Que sirva daquela Nebraska como primeiro chanzo para que Payne suba de nivel ao beneplácito pautado, merecidamente desta vez.