PO NO HORIZONTE

Pero… de onde saen todos eses coches? Esa é unha das preguntas máis frecuentes durante os debates posteriores a unha proxección de Hamada. E esa foi precisamente unha das primeiras cousas que me chamaron a atención durante a miña primeira visita aos campamentos de refuxiados saharauis de Tindouf. Como chegaron todos eses vehículos ata unha das zonas máis remotas do deserto do Sáhara?*

Era a primavera de 2014 e eu deixara o meu traballo en Estocolmo para marchar dous meses aos campamentos, onde ía traballar como profesor voluntario nunha pequena escola de cinema. Aquela encomenda comportaba unha grande responsabilidade, pero prometía tamén ser moi gratificante, xa que os meus alumnos e alumnas eran a primeira xeración de mozos e mozas saharauís que tiñan acceso a medios técnicos e a unha formación audiovisual, a primeira xeración que podería narrar a súa propia historia a través do cinema. A miña tarefa consistía en orientar, axudar e motivar a aquel pequeno grupo de estudantes, apoialos con coñecementos e medios para que puideran crear os seus propios filmes, relatar a situación do seu pobo e contribuír a visibilizar un conflito ameazado con caer no esquecemento.

Ao término daqueles dous primeiros meses cada alumno e alumna completara a súa propia curtametraxe e eu cumprira coa misión que se me encomendara, pero o que eu non sabía daquela é que aquel traballo, lonxe de rematar alí, era só a primeira toma de contacto dunha relación que dura ata o día de hoxe.

Imaxe 1

A semente do proxecto

O primeiro día de escola establecemos un pacto que todos debiamos respectar: cada fin de semana sairiamos xuntos cunha pequena cámara e cada un de nós tería que filmar entre cinco e dez minutos do que quixese: temática libre, estilo libre, formato libre, sen regras nin normas. A primeira fin de semana eu cumprín a miña parte do acordo filmando os coches vellos e esmendrellados que vía espallados por todo o campamento, formando un impresionante museo ao aire libre de metal, óxido e area. O domingo (día lectivo en moitos países árabes) cadaquén amosou as súas imaxes na clase e eu fiquei moi sorprendido co grande entusiasmo e paixón que espertaron entre os estudantes aqueles coches antigos e en moitos casos escangallados. Aplaudían e eloxiaban aqueles vehículos e contábanme mil e unha peripecias relacionadas con eles, dende anécdotas sobre como aprenderon a conducir, sobre contrabando de combustible ou sobre atropelos de cabras, ata narracións heroicas sobre como un coche lle salvara a vida a toda a familia. Pero o máis importante era que, ao falar de coches, estaban a falar realmente de asuntos moito máis transcendentes, como a identidade, a memoria, a familia, a guerra, o éxodo, a liberdade, os dereitos humanos ou o amor.

Aquela sesión fíxome comprender a extraordinaria importancia (funcional, material, simbólica e sentimental) que teñen os vehículos nos campamentos, especialmente o idolatrado Land Rover. Estudantes e veciños contáronme historias sobre dúas, tres e incluso catro familias que compartiran un mesmo Land Rover, provistos das pouquísimas pertenzas que puideran levar consigo e que emprenderan o éxodo forzado e incerto cara ao interior deserto, dende a súa terra natal na beira do mar ata a hamada na que, máis de catro décadas despois, continúan aínda recluídos. Outro veciño, Tiba, explicoume o xeito no que as guerrillas do Polisario converteran os Land Rovers en tanques improvisados durante a Guerra do Sáhara Occidental (1975-1991), xa que os combatentes saharauís carecían de carros de combate. Tal é o prestixio e a transcendencia do Land Rover nesta comunidade que mesmo hai poemas e cancións dedicadas a eses coches lendarios. Por non falar da incrible destreza mecánica que teñen a maioría dos homes da comunidade. “No hay un saharaui que no sea mecánico”, aseguroume un vello do lugar. Ao que un amigo seu engadiu, en perfecto español: “te puedes encontrar con un saharaui que no sabe hacer ni la ‘O’ con un canuto y que sin embargo desmonta cualquier motor y te lo vuelve a montar en menos de lo que canta un gallo”. Velaquí, pensei eu, un punto de partida suxerente para unha película. Comezaron así novas viaxes e estadías que deron pé a horas e horas de filmacións con mecánicos, chatarreiros, taxistas, camioneiros, talleres de desmantelamento, cemiterios de vehículos, etc… Os saharauís chancean con que alí é onde van parar todos os coches que ninguén máis quere e imaxinade a miña cara de estupefacción cando nun dos meus paseos á procura de coches vistosos me atopei, nun curruncho do remoto campamento de Dajla, cunha C-15 de Inelsa, unha empresa de instalacións eléctricas de Sanxenxo coa que teño colaborado moito de mozo, cando eu traballaba na construción.

Dinamita para o filme

Pero os acontecementos tomaron un xiro inesperado cando unha rapaza noviña e intrépida entrou en xogo. Boom! Así é ela. Zaara é unha moza enxeñosa, resolutiva e idealista cun carácter volcánico. Un fedello en toda regra, incriblemente teimosa, que non desiste ata convencer a alguén de que un círculo é cadrado. Tiña dezanove anos cando nos coñecemos e o seu maior soño era aprender a conducir, conseguir un emprego e, sobre todo, mercar un coche. Estaba tola polos coches e non tardou en convencerme (ou iso pensou ela) de que era unha auténtica experta neles. En canto soubo sobre o filme que eu estaba a facer ofreceuse a participar, coa idea inicial de simplemente “botar unha man”, pero ela é demasiado enérxica, inqueda e proactiva como para limitarse a facer “só” iso. O resultado, inevitable, foi que ela se fixo enseguida co control da situación e se converteu na verdadeira protagonista de Hamada, xa non detrás da cámara, senón diante dela. E honestamente, esa foi a mellor cousa que lle podía ter pasado a esta película.

Zaara transmitiu ao proxecto a súa ousadía e vitalidade, o seu espírito lúdico e rebelde, a súa enerxía trangalleira, tunante. Pouco a pouco fomos involucrando a máis xente no filme: familiares, amigos, veciños, traballadores da construción, profesores, activistas, soldados, médicos… A comunidade sabía que eramos “os tolos da cámara” e non só nos deixaban facer, senón que en moitas ocasións nos convidaban a filmar nas súas casas ou nos seus traballos.

Entre 2014 e 2017 pasei con Zaara, Sidahmed, Taher e a comunidade saharauí un total de oito meses, nos que a película foi só unha pequena parte dunha experiencia vital moito máis ampla. Pasamos moitos días e semanas facendo cousas que nada tiña que ver co cinema: un día axudabamos a un veciño na reconstrución da súa casa, outro día improvisabamos chapuzas como electricistas ou axudabamos repartindo medicinas… Eramos veciños, compañeiros de traballo, amigos e confidentes. Neses oito meses desenvolvemos Hamada en estreita colaboración e, durante ese período, aprendín moito sobre as diferentes maneiras en que a xuventude inventa, reinventa e trata de dar sentido ao seu día a día nun contexto tan complexo e precario, nunha das rexións máis illadas, áridas, hostís e desoladas do planeta, onde nada semella cambiar nin avanzar. “Que día é hoxe?”, pregúntalle Zaara a Sidahmed no prólogo do filme. “Hoxe? O mesmo día ca onte”, espétalle o seu amigo. Por unha banda, estes rapaces e rapazas non teñen nada que facer e, malia e todo, esa total vacuidade confírelles a liberdade de facer calquera cousa que a súa imaxinación poida concibir. A miña experiencia con eles é que elixen a miúdo a segunda opción, e o noso filme trata precisamente diso: de mozos e mozas que se rebelan contra o silencio, a inmobilidade e a indiferenza, que se negan a ser esquecidos e se elevan e expanden alén dos límites dunha realidade restrinxida e coartada.

Para min, os meses que pasei con esta comunidade resultaron unha experiencia fondamente transformadora. Foi un privilexio ter a oportunidade de testemuñar e compartir a loita pola liberdade desta admirable xente, unha loita enérxica, exultante e incansable.


* Hai unha escena no filme, unha das miñas secuencias favoritas, na que un espelido “traficante de coches” narra as penurias polas que tivo que pasar para traer o seu Mercedes dende España ata os campamentos, atravesando Marrocos, o Sáhara Occidental, Mauritania e unha das partes máis perigosas do deserto do Sáhara.

Comments are closed.