“É ALUCINANTE COMO PODEN ANESTESIARSE AS LEMBRANZAS”

Pablo Cayuela e Xan Gómez Viñas forman parte, dende hai anos, do Cineclube de Compostela, unha iniciativa cultural de referencia en Santiago, que ofrece periodicamente unha boa ración de filmes nunha modesta sala. En 2012, ambos os dous estrearon Fóra, un filme documental que reflicte a historia do Hospital Psiquiátrico de Conxo, a partir de tres momentos emblemáticos: a súa fundación, en 1885, o conflito sindical desenvolvido nos anos da II República e, especialmente, a fonda reforma que sufriu entre 1973 e 1975, que tivo unha enorme repercusión, pese a atoparse hoxe case esvaída da memoria colectiva. Fóra financiouse en gran medida cos 16.000 euros provenientes das últimas axudas ao talento concedidas pola Agadic (Axencia Galega das Industrias Culturais), foi seleccionado para festivais como o CPH:DOX de Copenhague, o Play-Doc de Tui, ou o Cineuropa. O vindeiro 6 de maio proxectarase tamén na sección Panorama do Documenta Madrid.

Por que unha co-dirección?

Pablo Cayuela: Foi algo natural, hai tempo que traballamos xuntos no Cineclube de Compostela, que foi a nosa escola. Fun eu quen presentou o proxecto ás axudas da Agadic (Axencia Galega de Industrias Culturais) pero, cando tiven que buscar apoio, Xan foi a opción máis lóxica.

Xan Gómez Viñas: Pablo e María do Cebreiro foron os que tiveron a idea orixinal, e logo ofrecéronme a min participar. A idea era que axudase sobre todo na montaxe…

PC: Realmente, acabou sendo unha co-dirección porque foi un filme moi de montaxe. Tiñamos moito material gravado, pero moi desordenado, sen moita idea de facer con el. Ao final, sendo tres, falabamos todos, e así se recoñece nos créditos.

XGV: Foi na sala de montaxe onde decidimos o sentido que tiña a película, o de reconstruír a historia do psiquiátrico a través das imaxes que atopamos. En certo modo, reproducir o noso propio proceso de investigación.

Foi complicado xestionar o material dispoñible?

PC: Partimos dunha idea inicial que non tiña nada que ver co resultado final. Ía na liña dun cine máis contemplativo, que buscase as pegadas da historia nun lugar, sen intervención das voces e sen unha montaxe moi marcada. Pero iso foinos imposible, porque o espazo real do sanatorio non se axustou ás nosas ideas preconcibidas, e porque tivemos impedimentos para acceder a el…

Houbo problemas para gravar no interior do sanatorio, non si?

PC: O centro ten unha finca moi grande, onde puidemos estar sen problemas. Pero no edificio do propio manicomio non gravamos nada, porque alegaron que poderiamos alterar o tratamento dos pacientes. A imaxe máis interesante que obtivemos foi a das grandes escaleiras de mármore, que é xusto o que ensinaban nas postais a comezos do século XX, como un sanatorio de luxo para que os ricos europeos viñeran pasar aí uns días de relax.

XGV: Aínda hoxe, é o que amosan cando hai calquera acto público, aínda que habitualmente non está aberto nin sequera para os enfermos.

PC: Con todo, o proxecto foi mudando. A peli rematou por reflectir o proceso de investigación no que nos adentramos. Todo o tempo que pasamos montando e esculpindo levounos a tomar a decisión de amosar o material en bruto, sen medo ás contradicións que poidan ter uns documentos cos outros.

A reforma de Conxo foi moi valente, pero rematou frustrada. Pode verse como unha pequena metáfora da Transición?

PC: Si, dende logo. Se non unha metáfora, si unha das moitas formas nas que se deixou ver a fin do réxime. Aqueles foron tamén os anos das folgas dos MIR, que reclamaban melloras nas súas condicións laborais, e que tiveron o seu centro en Barcelona, e tamén en Santiago, entre outras cousas, porque o de Conxo tivo unha influencia moi grande dentro da comunidade médica. O que aconteceu no sanatorio pode verse, empregando termos case psiquiátricos, como unha resposta á castración que supuxo o franquismo. A medicina non é allea á política.

XGV: Había entón unha politización de case todos os discursos. Existía un dinamismo social que aspiraba a unha horizontalidade en todos os aspectos. Cando se pedía a liberación dos internos, tamén se estaba a reclamar a liberación dos traballadores. Era un intento de conseguir unha certa igualdade, que non foi perfecto e que tivo contradicións internas, pero que aspiraba a unha democratización moito máis radical da que finalmente se conseguiu. De feito, é paradoxal que a represión do proceso revolucionario que estaba a acontecer en Conxo chegara á par que a morte de Franco, en 1975. É algo que dá para pensar no que foi realmente a Transición, en todo o Estado.

PC: Doutra banda, tampouco podemos esquecer que o proceso no manicomio estivo sometido a unha idealización. Ao falar cos médicos que estiveron alí, vimos que hai tensións moi grandes entre a forma na que uns e outros relatan os acontecementos. En realidade, a súa loita comezou como unha reclamación de melloras no convenio colectivo, aínda que logo chegasen á conclusión de que tamén podían influír nos enfermos. Vendérono como unha revolución da psiquiatría, pero non era ese o obxectivo primeiro. Emilio González [un dos psiquiatras despedidos de Conxo en 1975] resaltaba esa contradición nunha frase que ao final non incluímos na montaxe. En relación a tres facultativos que fixeran unha folga de fame, dixo que “os médicos preferían a liberdade antes que a comida, pero os internos tiñan máis interese na comida que na liberdade”. Aí vemos de onde partía cada un.

É certo que non alimentaban aos pacientes?

PC: É un problema que aparece en documentos históricos. E, de feito, rexistráronse moitas mortes por fame, sobre todo durante o franquismo.

XGV: Neste sentido, quero sinalar que somos conscientes de que en Fóra, moitas veces, reproducimos o discurso feito dende as posicións do poder. Tivemos a posibilidade de escoitar a versión dos médicos, pero non a dos enfermos. Intentamos palialo, en certo modo, amosando documentos escritos ou lidos polos pacientes, pero aínda así hai un certo desequilibrio. Seguramente sexa un desequilibrio inevitable.

Que pasou para que a historia de Conxo estea hoxe tan esquecida?

XGV: Penso que unha das cousas máis atraentes do noso filme é que saca á luz un proceso histórico, e tamén reflexivo, que tivo repercusión no momento, e que está case borrado. Atopamos referencias en psiquiátricos de toda Europa. Porén, a día de hoxe, non queda practicamente nada no imaxinario da cidade. É un proceso que está moi próximo no tempo, e moita xente coa que falamos teñen memoria viva sobre el, pero semella que o gardaran nun armario da memoria e non volveran a el. É alucinante comprobar como en tan pouco tempo pode haber unha anestesia tan grande das lembranzas.

El Correo Gallego fixera unha campaña denunciando presuntos abusos cometidos no sanatorio, non?

PC: E tivera moita contestación social. Houbera manifestacións a prol da dirección que estaba a tomar o psiquiátrico e hai fotos nas que se ve que chegaran a romper os cristais da sede do xornal, na rúa do Preguntoiro.

XGV: Curiosamente, cando Fóra se proxectou no Cineuropa, sacaron un breve artigo, no que falaban positivamente da reforma dos 70, dicindo que fora importantísima para o avance da psiquiatría. Agora que o proceso está desactivado, xa non importa recoñecerlle o mérito.

Poderiades ter feito a película sen os cartos da Agadic?

XGV: Si, facela si. Pero sen a data de entrega, ao mellor teriamos pasado un ano máis traballando nela. Serviunos case como unha coartada para dedicarlle uns cantos meses ao proxecto e para cubrir os gastos, retribuíndo minimamente ás persoas que colaboraron con nós. Dende logo, estas axudas eran moi interesantes, porque se destinaban aos directores, ás persoas concretas, e non ás produtoras. Pero é posible buscar outros sistemas de financiamento. Na situación na que estamos, máis nos vale que sexa posible.

PC: En realidade, presentarnos á axuda tamén nos serviu de impulso para concretar o proxecto. Decidimos presentarnos quince días antes de que rematase a convocatoria, e foi unha motivación extra para concretar a idea e poñer o proxecto nun papel. Chegados a ese punto, fariamos igual a película con axuda ou sen ela, aínda que nos levase catro anos, pero o impulso de solicitar a subvención foi o que nos puxo en marcha.

XGV: Como dicía, o feito de ter un prazo de entrega é importante para organizar o traballo. Polo noso amateurismo, resultaba difícil dicir cando pechar. Ademais, como te financiaron con cartos públicos, sentes unha certa obriga moral de amosar o filme, aínda que non esteas satisfeito co resultado. Sen iso, ao mellor decidíamos que era unha merda e o gardabamos todo no armario…

Estades satisfeitos co filme?

XGV: Eu estou contento co resultado. E non porque me pareza unha gran película, nin porque pense que non ten moitas partes mellorables, que as ten. Gústame polas reaccións que tivemos nos pases públicos, e porque penso que creou debate, e deu para falar e reflexionar sobre un proceso moi esquecido, como diciamos antes, pero tamén sobre cuestións como a enfermidade, a morte ou o xeito que temos de definir a loucura. Logo, dende a cinefilia, o filme ten unha chea de eivas, pero con iso xa contabamos…

PC: Niso estou de acordo. Cando rematamos, eu non estaba nada contento co resultado. Son consciente de que hai moitas partes que improvisamos e que se converteron en erros a medida que avanzaba o traballo. Pero reconciliámonos coa película a partir dos pases públicos, porque alí vimos como o tema da reforma de Conxo producía nos espectadores unha reacción similar á que tivemos nós cando a coñecemos. Aínda que segue a parecerme un traballo imperfecto, penso que ten a principal virtude dun documental, a de expoñer cousas que estaban agochadas.

Pola experiencia que levades ata agora, cal é a reacción do público?

PC: Hai que diferenciar os pases para espectadores máis cinéfilos, como poden ser os que fixemos nos festivais, ou no CGAI, dos que estiveron dirixidos a persoas máis relacionadas co psiquiátrico, coma o do Centro Sociocultural de Conxo. Alí estiveron veciños, médicos e pacientes do hospital. A algúns non lles gustou nada, outros atopaban difícil crer certas partes porque a súa avoa estaba alí interna dende hai 40 anos…

XGV: A xente que viviu a reforma ve a película con moita maior intensidade. En xeral, teñen a sensación de que contamos só unha pequena parte do moito que aconteceu alí. Claro, nós fixemos unha síntese, coa intención de contar tamén a evolución da cidade de Santiago e do barrio de Conxo en torno ao manicomio. Por iso, non afondamos tanto nos feitos dos anos 70, que foron complexísimos. Agora, gustaríame que outros os recolleran e continuaran afondando no tema.

Faltan espazos nos que proxectar traballos como este?

XGV: Hainos, pero grazas a iniciativas case persoais. Asociacións coma o Cineclube de Compostela teñen que asumir un papel que, ata certo punto, debería fomentar a Xunta de Galicia, garantindo que o cine subvencionado se vexa.

PC: Ao final, moito descansa no voluntarismo e no traballo de colectivos e persoas que rematan movéndose para cubrir o baleiro institucional. Se non fora por iso, o panorama sería de absoluta tristeza. Santiago, por exemplo, está agora desmantelado a nivel cultural, e a cousa vai a peor. Entérrase todo na Cidade da Cultura e o resto vai pechando todo. Non só as axudas, senón os espazos, que son aínda máis fundamentais. Os lugares de encontro, onde se pode dinamizar a cultura local, quedaron en mans de asociacións que non reciben apoio do concello, senón hostilidade e acoso.

Cal foi a vosa experiencia dende o Cineclube de Compostela?

PC: O centro da Gentalha do Pichel, no que estamos aloxados, tivo moitos problemas e mesmo ameazas directas, dende aquel famoso “sentiredes o meu alento na caluga”, de Conde Roa… e o Cineclube, pois ben, agora é directamente ilegal, así que pouco podemos esperar.

Pola vosa decisión de non pagar os dereitos de autor e distribución?

XGV: Claro. Comezamos en 2001, na Facultade de Xornalismo, proxectando de xeito convencional, con dereitos e todo. O centro adquirira un bo proxector de 35mm, e quixemos aproveitalo. Foron tempos moi intensos, con case 90 proxeccións ao ano. Pero o que nos sacou desa senda non foi unha decisión política, senón o sistema de distribución comercial. Cando deixamos de ser estudantes, sen o apoio da Universidade, éranos imposible correr cos gastos. Agora, aproveitamos internet como plataforma de intercambio, e programamos filmes que son imposibles de conseguir doutro xeito. A nosa postura actual é consciente, pero coido que non hai outra posible.

PC: Si, haina, pero non para o tipo de programación que nós queremos artellar, que son películas imposibles de atopar nos circuítos comerciais, nin en 35mm, nin en dixital. Na nosa etapa previa, polo legal, tamén incluíamos cinema clásico. Antes do Pichel e despois da facultade, estivemos un ano na Sala Yago, e chegamos a ter proxeccións con máis de 300 persoas. Pero, aínda así, non eramos quen de pagar o aluguer do espazo e das películas… O concello, con todo, tería os recursos para asumir ese tipo de programación, e non entendo por que non se move para cubrir a todo ese público potencial.

O recente caso da Sala Yago…

PC: Amosa perfectamente ese baleiro cultural do que falabamos. Está caendo a cachos. E cando se quixo reactivar, o concello mandou a policía para mantela pechada, a pesar das miles de promesas que fixo no sentido contrario.

XGV: Nesta liña de promesas incumpridas, está a reivindicación, xa case histórica, de que se abra unha sucursal do CGAI en Santiago. A administración comprometérase a facer, polo menos, un pase á semana na Facultade de Xornalismo, que xa ten a súa propia sala de proxección. Facelo tería un gasto mínimo, pero aínda estamos a agardar… As administracións semellan estar contra todo o que sexa a difusión de cultura e pensamento. Agora mesmo, en Santiago, hai sete proxectores de 35mm que están a criar arañeiras. É un desperdicio.

Volvendo ao Cineclube, nos últimos anos tamén déstedes un certo xiro…

XGV: En realidade, foi un cúmulo de varias cousas. Comezamos o Cineclube cunha idea moi clara do que queríamos programar. Pero eses filmes nos que pensaramos inicialmente fóronse esgotando nos primeiros anos. Daquela tamén deixamos de ser estudantes e perdemos o apoio da Universidade e, paralelamente, abriuse a Gentalha do Pichel. Ofrecéronnos trasladarnos alá e entrar en contacto con outras asociacións culturais, o que nos pareceu moi interesante. E, nese tempo, foron aparecendo proxectos moi interesantes en Galicia, que non existían cando comezamos.

PC: Nesa lóxica, quixemos aproveitar para darlle un espazo de exhibición aos cineastas galegos. Tivemos a Peque Varela, Ángel Santos, Xurxo Chirro, Alberte Pagán … e nunhas semanas virá Ramiro Ledo, con Vida Extra. Noutra ocasión, Sergi Dies, montador de Isaki Lacuesta, sen coñecernos de nada, pediunos proxectar a súa peli, Morir de día, no Cineclube. Moitas veces, para os directores, tamén é difícil atopar canles…

XGV: Iso evidencia a falta de espazos, porque non é lóxico que unha sala con catro banquetas como a que temos nós sexa un lugar para estreas.

__________

FOTOS PLAY-DOC: Tamara de la Fuente