(S8) 2013: CONDENSAR, MEDRAR
Nunha mostra na que o carácter performativo das sesións é o principal atractivo, a intervención no espazo resulta fundamental. Por iso as dúas primeiras edicións do (S8) Mostra de Cinema Periférico, celebradas no antigo cárcere d’A Coruña, tiveron algo máxico ou romántico, con certo pouso político. O pasado ano, o evento trasladouse forzosamente ao Centro Ágora, moi lonxe do centro da cidade, mal comunicado; edificio gris e sen personalidade, que restou impacto a algúns dos contidos. Peter Kubelka tirou do carro, e a sensación xeral foi por iso de notable.
A súa cuarta edición, celebrada do 5 ao 8 de xuño, moveuse ao CGAI e á Fundación Caixagalicia, ambos no centro da cidade e a dous minutos a pé entre eles. A isto engadíuselle, para as performances da noite, a Fundación Luís Seoane. Un pouco máis lonxe, pero cos bares oficiais do festival no camiño, que facían o tránsito máis levadeiro, e daban a oportunidade de discutir sobre o cinema e a vida entre pinchos e cañas.
Esta condensación espacial axudou a atraer a máis de 8.000 asistentes, unha cifra nada desdeñable en catro días de evento. Mais a condensación foi dobre. Deixouse notar tamén na programación, que dende a de 2013, e nas vindeiras edicións, hase centrar nun país convidado. Desta volta, Arxentina. Se tradicionalmente a mostra ten tirado de grandes nomes para atraer o público cinéfilo, e despois engadido seccións ao redor destes; neste caso todo o conxunto tiña unha coherencia historiográfica nunca antes vista no (S8). Non é que quedaran sen estrelas (aí estaban Russell e Rivers). Simplemente, estas viñan acompañadas de toda unha constelación. Claudio Caldini presentou a súa primeira retrospectiva case completa en Europa, polo que para a meirande parte de nós, foi unha nova descuberta no firmamento. Para todos os que non sexamos expertos no cinema experimental, seguramente de Arxentina só nos chegaran noticias de Narcisa Hirsch. Descubrir que houbo toda unha xeración de creadores a redor dela, e que esta pegada se deixa notar nun novo grupo de cineastas actuais, que están a recuperar o súper8, é toda unha ledicia. En esencia, descubrir debera ser a función principal dun festival, e aí este ano o (S8) cumpriu con creces.
Caldini, “unha árbore no deserto”
Pero vaiamos por partes, para non empachar o lector. Comecemos por Caldini. Este director, que non ten nin ficha en imdb, mais si unha canle de YouTube que el mesmo creou, e na que se pode ver algo da súa obra; segue en parte a corrente dos filmes métricos que o ano pasado nos ensinara o propio Kubelka. As súas películas son, polo xeral, cadencias de ritmos visuais sobre un mesmo tema. Melodías feitas con cámara de súper8 ou con single8 que, mediante a técnica da animación experimental, sitúan o espectador nun estado de trance, moi ligado á meditación taoísta da que o mesmo Caldini é un fervente seguidor. Algúns dirían que son obras hipnóticas. El prefire chamalas mesmerismos, pois este termo involucra toda a experiencia humana e ten, para o autor, unha procura terapéutica.
É fundamental entender en Caldini a participación do espectador, na lectura dos seus filmes. Algúns deles, proxéctaos en formato de tríptico, ben en paralelo ou en consecutivo. No primeiro caso, reedita o filme orixinal e divídeo en tres partes que funcionan como unha soa. Por exemplo, o movemento das velas en Aspiraciones (1976), unha peza construída sobre fondo negro e puntos de luz que se moven con cadencias rítmicas, só funciona mediante o contacto entre planos do tríptico en paralelo. A experiencia, cun único proxector, sería outra. Para casos coma Film-Gaudí (1975), no que fragmenta o Parc Güell mediante planos detalle das irregulares teselas dos seus mosaicos, é precisa a montaxe consecutiva, na que o espectador establece un novo ritmo de lectura; case interactivo, circular e simultáneo. As proxeccións múltiples nunha mesma pantalla tamén son outro xeito de evocar para Caldini. A máis interesante, a de Fantasmas cromáticos (2012), unha performance na que o autor opera sobre as mesmas imaxes superpostas con distintos filtros de cor, logrando que se lean dun xeito distinto con cada variación; que estas muden, aparecendo novas formas fantasmais sobre o fondo, que antes de cambiar de cor o ollo humano era incapaz de percibir.
Seguramente, de velos de novo, os filmes de Caldini variarán. O seu uso de sintetizadores en directo, ou a manipulación do celuloide en vivo, fan de cada representación unha experiencia. En todas elas, ese mesmerismo, entendido dun xeito espiritual, está presente. Caldini é un realizador que se sente, máis que se explica. A abstracción da súa obra non é doada de aprehender. En todo caso, o primitivismo que emana dela reconcílianos de seguro co cinema primixenio, coa paixón pola luz e as súas intermitencias.
O mozo realizador arxentino Pablo Marín di del, nun texto do diario do festival, que é “unha árbore no deserto”. Seguramente, a deriva musical e performativa que tomou o cinema de Caldini non teña iguais no cinema nacional, mais hai que ter en conta que o nacemento do cineasta chega nunha época na que en Arxentina si se estaban a realizar traballos similares. Querendo rescatar estas pezas case esquecidas do cinema experimental, Marín programou a sección Antoloxía Pantasma, onde recuperou traballos de Jorge Honik ou Narcisa Hirsch, contemporáneos e colegas de Caldini. Entre as pezas, a celebre Come Out (1971) de Hirsch, estudo de formas sobre o prato e a agulla dun tocadiscos, considerado o berce do cinema estrutural arxentino. No programa, La escena circular (1982) de Caldini dialoga con outras de compañeiros de xeración. Dos pañuelos, un paraguas y el amor (Horacio Vallereggio, 1976) ten conexións evidentes con Gamelan (1981), unha das obras máis ambiciosas de Caldini, na que intentou emular as ideas de Steve Reich sobre a música coma un proceso gradual, no cinema. Na cinta, a cámara xira vertixinosamente sobre o seu eixo, deformando a paisaxe de tal forma que esta só fica como liñas verticais cambiantes que parecen os trazos dunha longa cabeleira. Caldini é moito máis radical que Vallereggio, atando a cámara a unha sorte de cable e facéndoa dar voltas sobre si mesma, tan rápido que chega á pura abstracción. Mais a primeira cinta ten un movemento circular semellante, tamén cunha muller, que difumina os cabelos e o corpo desta, centrándose só na cara, case que creando un estado íntimo co espectador.
E, dos anos 70, pasamos á actualidade, con pezas de Pablo Mazzolo, Sergio Subero e Pablo Marín. O programa de Magdalena Arau Territorios Afines, incluído na sección Súper8 Contemporáneo, pódese resumir como a pegada de Caldini nos cineastas do presente. Estes tres realizadores traballan todos con súper8, dun xeito semellante aos dos seus referentes do programa anterior. Deste xeito, todos os programas dialogan entre si, formando unha historia moi resumida do cinema experimental arxentino, unha primeira aproximación que convida a seguir investigando nun terreo que semella moi fértil. Por se fose pouco, recupéranse traballos anteriores aos 70, ou contemporáneos, no Programa Arca, tamén de Arau. Todas as pezas aquí incluídas teñen a particularidade de ser amateurs. Teñen un interese historiográfico, polo que mostran da Arxentina da época, mais o seu pouco fílmico é nulo. Unha sesión se cadra necesaria ou interesante, mais aburrida ata dicir basta, e que podían ter usado en recuperar máis traballos da xeración de Hirsch.
Pero aínda non rematamos. Ademais, a sección Arquivos Históricos pasou algúns filmes clave da historia do cinema arxentino, xa fóra do experimental. Pezas básicas do cinema silente, do clasicismo fílmico en Arxentina ou a esencial Crónica de un niño solo (Leonardo Favio, 1965), para algúns a mellor película arxentina da Historia. Un filme que remite ao Truffaut de Les 400 coups (1959), ao Tarkovski de La infancia de Iván (1962) ou ao Buñuel de Los olvidados (1950); mais cunha visión propia que fai de Favio un grande cineasta. Como pode comprobarse, un panorama completísimo sobre o cinema arxentino, coherente e descubridor de moito material esquecido.
Do mesmerismo ao trance
A vertente espiritual de Caldini entronca directamente coas inquietudes filosóficas de dous dos cineastas máis dotados do panorama actual: Ben Russell e Ben Rivers. Os dous decidiron unir forzas hai tres anos para crear o seu primeiro filme colectivo: A Spell to Ward off the Darkness (2013). A parella leva presentando o seu work in progress por diversos festivais internacionais nos últimos meses. Entre eles, Punto de Vista, momento que aproveitamos para dedicarlle unhas liñas na nosa crónica.
A novidade aquí é que traían obras anteriores, conectadas con outros traballos alleos nun ciclo comisariado por Garbiñe Ortega. Todo xiraba en torno ao trance, e á posibilidade dun sentimento espiritual nun mundo secular. Iso, resumindo moito o asunto. A principal contribución do (S8) foi ofrecernos unha sesión de cinema expandido, na que Rivers proxectou Slow Action (2011) en scope e a sacred speed no patio da Fundación Luís Seoane, o que deu outra dimensión ao evento. A performance de Russell The Black and the White Gods, na que proxecta un treito de Daumë (2000) e o vai descompoñendo ata ficar só con cadencias de brancos e negros, acompañadas de estridentes sons, coma os estertores dunha película que nega a súa propia descomposición; foi unha das experiencias máis físicas que este cronista tivo ante unha peza fílmica. A caixa do Matadero na que a proxectou en Documenta 2010 non creou a mesma sensación de súmmum (‘embodiment’, unha palabra que gustan de utilizar os Ben) que a pedra da Seoane, sobre a que o son rebotaba de xeito violento, traspasando o propio corpo. Unha proba máis de que o cinema performativo muda co espazo.
Pode que non se crea, pero aínda hai máis cinema no (S8). O único problema da mostra pode ser, precisamente, que nos catro días que dura, un non poida acceder a toda a programación, e iso que é bastante compacta. Agradeceríanse sesións de mañá, ou dous pases por filme, para poder combinar ben as dúas salas principais da mostra. Se non, é imposible, como lle pasou a este cronista, poder asistir á sección Ópera Prima, que este ano recuperaba os traballos de Jaime Chávarri Run, Blancanieves, Run (1967) e Ginebra en los infiernos (1970). A labor do (S8) por poñer en valor figuras do cinema en súper8 en España é moi loable. É unha liña que se mantén dende a primeira edición, e que resulta moi necesaria. O mesmo ocorre coas instalacións. Neste caso, recaeron nas mans de Lois Patiño, interesado en reflexionar sobre a relación do ser humano coa morte a través de figuras fantasmais, recollidas no espazo a través de pequenas pantallas colgantes, ben de tela ou metacrilato, sobre as que proxecta formas difusas. O cineasta galego tamén presentou a súa serie de paisaxes, cada vez máis abstractas. En forma moi distintos, mais en consonancia coas ideas comentadas nas obras de Caldini, Russell e Rivers.
A nómina de autores galegos non termina aquí. O (S8) atopou en Miguel Mariño o artista ideal para pechar esta edición. A súa performance Fomos ficando sós, inspirada nuns versos do poeta Manuel Antonio, é unha representación abstracta do mar, moi influída por Bruce McClure e Guy Sherwin, convidados en anteriores edicións da mostra. Que mostrar este traballo en Galicia teña un impacto nos creadores locais, favorecendo novas vías para facer cinema na rexión, é algo que debe facer moi felices aos organizadores da mostra. Débese tamén dicir ben alto que o xeito de programar o (S8) é singular, en tanto que outorga a comisarios novos (Ortega, Marín, Arau…) a posibilidade de exercer, probar, experimentar.
Falar o cinema
Este diálogo cos profesionais máis novos do sector deixouse sentir este ano especialmente no Observatorio sobre nova crítica, organizado por Beli Martínez. Na mesa de debate, participaron moitos medios afíns a esta revista: Miguel Blanco por Lumière (tamén colaborador desta casa), Covadonga G. Lahera por Transit, Jordi Costa (Fotogramas, El País…), Ricardo Adalia (Contrapicado, Juventudenmarcha) e Vicente Rodrigo por Cineuá. Resumir aquí as horas e horas de debate sobre o que é a nova crítica resulta dificultoso, mais podemos intentalo en que, alén da escritura tradicional, estes medios están a facer crítica directamente coas imaxes; a través de vídeo-ensaios, collages ou aproximacións literarias, nas que o crítico como narrador cobra relevancia. Trátase de contar unha experiencia, de transmitila ao público. Isto é o máis sintético que poido ser sobre un tema que dá moito que falar. E que, como todo o que merece a pena, non é doado de describir. O equipo do (S8) tivo a brillante idea de transmitir en tempo real o que se estaba a falar, de xeito que temos un par de vídeos do que foron as dúas xornadas colgados na súa canle de YouTube. Isto permitiu chegar a varios centos de espectadores ao tempo, moitos máis dos que asistimos en sala ao debate, non máis dun par de ducias, e case todos do sector. Unha iniciativa que debera aplicarse en todos os eventos destas características.
A outra charla do festival, moito máis curta, xirou en torno ao novo cinema galego. O director de Cineuropa, José Luis Losa, ironizaba vaso en man despois sobre o feito de facer un encontro cada tres meses, para ver como andan as cousas, referíndose a unha charla similar que tivo lugar en Play-Doc. Non é ningunha parvada. Se no festival de documentais falaron os creadores principalmente, aquí o foco foi outro. Eu non puiden asistir, mais polo que me relataba logo Manolo González e Felipe Lage, penso que aquí o centro do debate estivo nas causas que propician a presenza do cinema galego de autor nos festivais internacionais. Primeiro, que houbo unhas axudas ao talento (postas en marcha por González) que permitiron que moitos destes traballos puideran crearse con pequenas axudas da Xunta de Galicia. Segundo, que hai un produtor que se move máis que ningún, o propio Lage, que a partires de Zeitun Films logrou levar Todos vós sodes capitáns, Arraianos, O quinto evanxeo de Gaspar Hauser e, agora e precisamente, a primeira longa de Patiño, a festivais internacionais. Dirixía o debate José Manuel Sande que, xunto con Xurxo González e Martin Pawley é o inventor desa etiqueta do “novo”. Alén do que nos poida parecer, é innegable que este nome calou nos medios. Tarde, pero calou. E se non falan de ti, non existes. Todos estes factores condúcenos a onde hoxe estamos. Polo tanto, a reflexión e difusión destes temas non é pouca cousa. Tomámoslle a palabra a Losa. Que vaia pensando nun novo prisma para a mesa redonda de novembro en Cineuropa.
__________
FOTOS: María Meseguer
