SEFF 2013 (2/2): LAS NUEVAS OLAS, A RENOVACIÓN MINIMAL DE ESPAÑA E FRANCIA

Non imos entrar en se os xurados deste SEFF 2013 elixiron o mellor filme de cada sección. Do que si estamos certos é de que escolleron títulos moi representativos. Se L’inconnu du lac (Alain Guiraudie, 2013) era un exemplo perfecto desa narrativa atmosférica da que xa demos conta, os galardóns a La jungla interior (Juan Barrero, 2013) e Costa da Morte (Lois Patiño, 2013) como mellores ficción e documental respectivamente, da sección Las Nuevas Olas, volven dar na diana. Estes dous filmes, xunto aos outros patrios presentados na segunda competición, e á colleita gala deste ano, semellaban buscar unha renovación formal pola vía do minimalismo. Se cadra máis por obriga que por vontade – os orzamentos destas películas son ridículos, como é lóxico pola situación económica de España – todas estas propostas atopan solucións narrativas e estéticas coherentes cos seus modelos de produción. De Costa da Morte xa falou nesta revista polo miúdo Horacio Muñoz. Parafraseándoo,todas as súas influencias románticas europeas (de Patiño) remataron, como non, cristalizando no intento de captar o espírito do pobo galego, o seu volksgeist. Estas influencias son principalmente pictóricas e, en efecto, sitúanse xusto entre o home e a terra, nesa sorte de fusión metafísica coa paisaxe que pretende o Romanticismo. Tratándose dunha paisaxe galega, é imposible para nós non sentirnos identificados co que se ve reflectido na pantalla. Os recursos narrativos? Mínimos, pero eficaces. Planos fixos da basta xeografía da zona, recollidos dende moi lonxe, coas figuras humanas perdidas nesa inmensidade. Para Patiño, é importante recoller o mundo do traballo, así que toma rexistros de todas as profesións tradicionais da zona, e móntaos seguindo un concepto de eterno retorno ao longo de dúas xornadas. En esencia, quere mostrar esas rutinas. Mais isto engade tamén un punto mítico ao valor patrimonial e etnográfico da proposta. Como advirte o lector, estamos ante unha obra complexa, de múltiples interpretacións, que seguramente se conta entre os mellores traballos que teñen definido a identidade galega na historia do noso cinema. Mais cal é a principal contribución de Costa da Morte respecto das anteriores curtas paisaxísticas do autor? Diría que o rexistro das conversas, recollidas co mesmo tesón que Patiño a imaxe, por Carla Andrade. Todas elas semellan sincronizadas coas pequenas figuras que vemos no cadro, mais non o están. Son como unha sorte de voz do pobo, que sae directamente da terra. Historias superfluas, comúns, outras míticas e espectaculares; todas elas, de tanto repetilas, ficaron no imaxinario común dunha rexión que impacta a todo o que a coñece.

Influído por Darwin, Juan Barrero tamén vai á procura dunha paisaxe nunhas illas do Pacífico, ou máis ben á dun animal. Non anotei cales son as illas nin o animal en cuestión, e na sinopse non as vexo por ningures. E non me estraña, porque tanto ten. Isto non é máis que unha escusa para compoñer unha metáfora en torno ao impacto da natureza, dos ciclos vitais, nas nosas vidas. Esa La jungla interior do título fai referencia tanto a un misterio perdido entre a vexetación desas illas, como ao descubrimento duns sentimentos agochados e descoñecidos no interior do protagonista. O interesante é a confrontación de dous rexistros, este documental de natureza poético e burlón na illa, cunha voz en off nun neutro danés que remite case ás tardes de La 2; contra o modelo de diario filmado que compón outra parte da película. Unha cámara íntima, táctil, que funciona de instrumento entre o director e a súa moza Gala, embarazada sen pretendelo cando el volve da expedición. A distancia entre eles é enorme, porque Barrero non acaba de adaptarse ao que se lle vén enriba, e non recoñece á súa parella no corpo inflado de Gala. Achégase a ela a través do visor da súa cámara coma se dun hipopótamo se tratara, e é só a través do cinema que se reconciliará e recoñecerá por fin a súa compañeira. La jungla interior, polo tanto, ten no centro dos seus conflitos a aceptación da paternidade, e neste sentido pode considerarse un filme xeracional, o de aqueles que naceron na tardía Transición.

Cuestión de formatos

Isto é algo que comparte, por moi lonxe que estean os dous filmes no temático, con El futuro (Luis López Carrasco, 2013). Carrasco toma precisamente o triunfo electoral do PSOE no 82 como contexto histórico no que sitúa unha festa nunha casa, na que se reproducen todas as teimas estéticas dos modernos da época. O director artístico Víctor Colmenero e a encargada do vestiario, Ana Martínez Fesser, tivéronse que poñer as botas co traballo. Pero ollo, non estamos ante unha revisión nostálxica ao Cuéntame cómo pasó (Miguel Ángel Bernardeu, 2001 – y dura…). El futuro é un filme moi contemporáneo, que esgrime en realidade como principal tese que se cadra ese futuro do título xa chegou, pero seguimos a pensar nel. Non é unha referencia temporal, senón, de novo, unha metáfora. Os integrantes da festa falan dende política – hai unha curiosa conversa sobre a posible xustificación de ETA – ata de trivialidades con xerga da época – a selección musical que soa de fondo é tamén a destacar. Pero todas estas micro-narracións nun mesmo espazo teñen algo en común: a sensación de que estamos nun fin de festa, de que algo mudou no ambiente e que nos diriximos sen freos cara algo novo, non sabemos se bo, malo, mellor ou peor, pero esta sensación deixa un mal roio no corpo… Sóavos? Alén das interpretacións políticas e da coidada estética da época, hai que engadir se cadra o máis importante: o filme está feito en 16 mm., fotografado por ese outro cineasta marxinal – no sentido cariñoso da palabra – e maxistral que é Ion de Sosa. A película física, o negativo e o seu proceso, vese en pantalla. A montaxe queda ao descuberto, con todas as imperfeccións do formato, que integran a narración do filme. El futuro é por isto tan friki coma cool e, dende logo, unha rareza con moita personalidade.

O quinto evanxeo de Gaspar Hauser (Alberto Gracia, 2013) entra tamén neste xogo coas impurezas do formato. O filme do ferrolán, unha reescritura persoal da cinta de Werner Herzog Kaspar Hauser – Jeder für sich und Gott gegen alle (El enigma de Kaspar Hauser, 1974), reflexiona sobre o proceso de construción da linguaxe – neste caso, cinematográfica – a través dunha estrutura por capítulos que van apuntando ideas, compoñendo unha atmosfera (de novo) máis que contando unha historia. Procedente do mundo das artes plásticas, Gracia elabora un artefacto fílmico non identificado que conta con grandes secuencias, especialmente o capítulo no que busca triángulos na natureza. Se cadra irregular, pero dende logo valente, é a película dun neno que aprende a ollar, que non ten medo a volver á caverna para corrixir os erros dunha narración viciada.

Antes de pasar cos franceses, hai un último filme español que mereceu a nosa atención. Non podemos ser completamente honestos e obxectivos con Pettring (Eloy Domínguez Serén, 2013), vaia por diante, pois únenos ao seu protagonista, co-fundador desta revista, un vínculo de amizade. Porén, sería ridículo omitir a crítica deste filme só pola camaradería que temos con Eloy. Se cadra é bo apuntar que contamos con información privilexiada – aínda que resulta obvio logo do visionado – para trazar as coordenadas de Pettring. O seu estilo vese profundamente influenciado polo encontro que mantén para esta revista con Andrés Duque a inicios de 2012. Coma el, Domínguez Serén usa o móbil como ferramenta de traballo a modo de diario filmado, e esa estética – tan ligada de novo ao formato – é a que marca o seu cinema. Dos filmes españois presentados, se cadra é o máis minimal. A obra é algo tan sinxelo como gravarse traballando, gravar mentres pasea, gravar os encontros cos amigos, gravar o día a día coa súa parella. Neste sentido, pode verse tamén a influencia dos autorretratos do Haia en Vikingland (Xurxo Chirro, 2011), sobre todo porque o tema, a emigración, coincide. Con todo, o ton achégase máis ao do diario filmado de Ross McElwee, tanto na súa vertente performativa coma no humor que destila – Domínguez Serén sempre foi un admirador do seu cinema, e coñeceuno persoalmente na edición de 2012 de Play-Doc. Con todas estas referencias, que fai propias ata diluílas nunha potente marca autoral, o director presenta treitos de vida – de novo, fragmentos para unha atmosfera – que van alén da súa realidade como emigrante en Suecia. Ao facer referencia ás experiencias dos pais, tamén emigrantes, establécese unha sorte de continuo histórico, que fala no fondo da identidade galega no exilio. Dende puntos estéticos opostos, Domíguez Serén e Patiño están a falar da mesma realidade: Galicia. O título Pettring, aprendiz en sueco – palabra que atopa escrita no mango da súa ferramenta de traballo como peón de obra – é toda unha declaración de intencións dun cineasta que, en efecto, apunta cousas. As máis importantes para min, o seu sutil sentido do humor e a capacidade para facer do persoal algo universal.

A Nouvelle Vague… e iso que é?

Os cinéfilos francófilos coma min asociamos sempre o cinema de autor deste país con Truffaut, Godard e compañía. Logo deles, todas as xeracións posteriores defínense como seguidoras ou por rachar coa Nouvelle Vague. Por iso dá gusto ver que unha nova fornada de realizadores galos na trintena están a pasar de todo isto, para renovar o cinema de autor francés con outros parámetros. A lista da clase é Justine Triet, que xa apuntaba maneiras nas súas curtas Solférino (2008) e Vilaine fille, mauvais garçon (2012). La bataille de Solférino (2013) non deixa de ser unha posta ao día destas dúas curtas. A primeira, documental, filmada durante as eleccións que puxeron a François Hollande á fronte da República, inclúe testemuños na rúa dos manifestantes e votantes, recollendo o espírito que se vivía nas rúas neses días de sufraxio. A segunda, de ficción, é unha comedia romántica con moita carga social, na que o riso xorde dunha sorte de patetismo cotiá, encarnado perfectamente por unha histriónica Laetitia Dotsch, que dá vida a unha muller na procura de si mesma. Nas súas propias palabras, “unha perdedora”. O seu personaxe en La bataille de Solférino podería considerarse unha variación do da curta, coa diferencia que en troques de facer fronte a un irmán con problemas psicolóxicos moi caprichoso, tense que enfrontar a un ex-marido psicótico, mentres cobre como xornalista precisamente a vitoria electoral de Hollande. Os actores teñen un tratamento, si, pero improvisan. Hai unha posta en escena na manifestación, si, pero moitas das imaxes son reais – tiradas precisamente de Solférino. Polo tanto, a película pulveriza tanto as convencións do rexistro ficción/documental como a noción clásica de guión. Á súa maneira, é tamén un retrato moi honesto e contemporáneo do modelo de familia que se estende hoxe polas cidades galas, e tamén a porta de entrada no cinema de dous intérpretes cunha vertente cómica impresionante: Laetitia Dotsch repetindo con Triet e Vincent Macaigne incorporándose a esta divertida batalla, conxugal e política.

Macaigne é un actor a ter en conta, pois repite un papel case idéntico, co mesmo éxito, nun dos outros filmes franceses de Las Nuevas Olas: La fille du 14 Juillet (Antonin Peretjatko, 2013). Neste caso, estamos ante unha road-movie completamente despeiteada que segue os pasos dos seus dous protagonistas masculinos por boa parte de Francia, na procura da muller amada, atopada o 14 de xullo, día da Bastilla. É curioso que estes dous filmes, sendo tan intimistas e apostando por unha posta en escena que non segue un guión ríxido, si teñan como pano de fondo eventos tan representativos para a política gala. Hai unha sorte de retrato grotesco da sociedade francesa, como se a través da sátira puidésemos chegar a unha tabula rasa a partires da que re-idear os principios da República. Tería razón Sarkozy, independentemente dos termos nos que a presentara, en lanzar a cuestión da identidade gala? Por que semellan estar en crise os principios da República e por que os novos cineastas galos o representan deste xeito no cinema?

Por outro camiño ben distinto vai Rebecca Zlotowski en Grand Central (2013). Tamén moi minimal, a súa proposta céntrase máis na construción dunha atmosfera que en desenvolver unha liña narrativa determinada, ao xeito de como o faría Claire Denis, e cun tratamento da paisaxe industrial que bebe de Antonioni. Léa Seydoux, Tahar Rahim e Denis Ménochet viven un triángulo amoroso en paulatina tensión, comparable á que experimentan os dous protagonistas masculinos nunha central nuclear, co perigo da contaminación radioactiva sempre asomando.

Non hai, como dicimos, unha gran conexión temática e de estilo entre os dous primeiros cineastas e a terceira. Porén, os Cahiers du Cinéma1 insistían en poñelos xuntos, a carón de Yann Gonzalez – mencionámolo en Sitges – , Djinn Carrénard, Guillaume Brac e Thomas Salvador; entre outros curtametraxistas como Mati Diop – dela xa falamos no FID Marseille. Os críticos temos esa teima de crear movementos onde non os hai. En todo caso, estes Novos Cineastas Franceses, ou como queiramos chamalos, claramente presentan elementos de interese abondo como para consideralos unha xeración renovadora desas constantes que veñen definindo a filmografía gala dende a Nouvelle Vague.

__________

Houbo máis títulos en Las Nuevas Olas que non chegamos a ver na nosa curta estancia en Sevilla, ou que polo espírito desta crónica, non veñen ao caso. Porén, xa falamos noutros artigos anteriores de filmes incluídos nesta selección. E Agora? Lembra-me (Joaquim Pinto) en Doc Lisboa, Holy Field Holy War (Lech Kowalski), Lacrau (Joao Vladimiro) e Soles de Primavera (Stefan Ivancic) en FID Marseille.

__________

1VV.AA. (2013) “Événement. Jeunes cinéastes français”, Cahiers du Cinéma, 688, abril 2013, pp. 6-43

Comments are closed.