SEMPRE XONXA, de Chano Piñeiro

O nacemento dunha nación 

Escribo isto porque un día por gmail chegou o encargo de apañar “unha crítica de Sempre Xonxa, pero é difícil sacar adiante unha crítica de Sempre Xonxa, trinta anos despois, sen sentir que nos dedos latexa un pulso de impertinencia; unha certa gravidade. Pero niso estamos. O que vén agora non é tanto unha crítica como unha sucesión bardalleira de reflexións breves e nebulosas que dan voltas alporizadamente ao redor dunha rotonda –sendo esa rotonda a película– mentres se pitan e insultan as unhas ás outras e non dan chegado a ningún tipo de entendemento.

1.

Sempre Xonxa. Hm. Reacomodar meditativamente o cu no asento cando se escoita a banda sonora primitiva do seu prólogo, ese chan-chan de xogos infantís, é como medir o frame que inmortalizou unha fábrica en Lyon. Ao mellor porque Sempre Xonxa non é tanto unha película como iso que entre suspiros poderíamos chamar un anaco de historia. Un fito que, antes que artístico, é fito por si mesmo; materia de relato. Non estamos falando de Sempre Xonxa por Xonxa nin por Birutas ou por Pancho, como non falamos tampouco dela pola fotografía de Miguel Ángel Trujillo nin a montaxe de Cristina Otero. Falamos dela –escribindo isto, por exemplo– polo feito nada simple de ter acontecido; pola súa existencia.

2.

A existencia é unha teima moi galega, dende aquel que, por riba de tópicos historicistas, prefería acollerse á “enerxía étnica que vive nos limos da conciencia nacional de Galiza”, a aqueloutro que se preguntaba: “¿Es fiable el carbono 14? ¿Es nuestro antepasado el hombre de Orce?”. Mallando no tema, Chano Piñeiro quixo poñer a súa particular pedra contra a extinción e por iso Sempre Xonxa foi unha longametraxe rodada en galego cando non existían longametraxes rodadas en galego. Vela hoxe é ver un nacemento; un menos traumático que o da Domus pero igual de vertebrador na memoria colectiva. Esta facultade seminal regálalle unha aura; xusto o que mellor lle cadra a unha película para se converter en intocable, ao xeito dunha peza de museo; algo sobre o que a construción “escribir unha crítica” deixa de ter sentido porque só cabe recoñecer a súa existencia como feito antes que cousa, e discutir a densidade da súa pegada na lama xeracional que nos tocou aos demais en herdo.

3.

En termos estéticos, descoñezo cal pode ser a vixencia desta película no sentir millennial. Si sei, en cambio, do seu éxito intelectual. O 11 de outubro de 2019, a xornalista María Yáñez publicaba un artigo no medio dixital Vinte sobre a última estrea de Óliver Laxe. Titulábase así: “O que arde. A película acontecemento que a nosa xeración precisaba”. Se a condición primixenia de Sempre Xonxa conferíalle un aire ritual á súa proxección en Cinegalicia, e un fondo mesmo esotérico a súa teima de existir, o primeiro parágrafo do artigo de Yáñez sobre o filme de Laxe –de súpeto, unha secuela espiritual– non deixa lugar a dubidas sobre a continuidade umbilical do fenómeno: “Esta fin de semana todos temos unha cita histórica co filme de Óliver Laxe nas salas de cine. Non lle fallemos ao hype e acudamos en masa, como fixeron os nosos pais hai agora 30 anos con Sempre Xonxa.” Todo folclore está na obriga de dialogar coa súa propia importancia; velaí que este irónico chamamento a ir a misa certifique a supervivencia intelectual de Cinegalicia.

4.

Vista hoxe, Sempre Xonxa é un apreciable western pailán con certo talento para o erotismo fruxívoro e unha insistencia algo trapalleira en samplear motivos da literatura máxica no medio da súa trama de Bettys e Verónicas masculinos. Dende logo, nada que vaia a impresionar a ningún francés, pero calquera comparanza coa imaxinación evidentemente superior de Laxe é improcedente en claves estéticas. O que Yáñez sinalaba, con razón, é un relevo sociolóxico movido pola fame que as nacións teñen por rexistrar mitos. Laxe abre a súa última película cunhas imaxes tremebundas de esmagamento forestal, exhibindo un músculo formal que o pon á altura dos grandes creadores de imaxes de terror, mentres que Piñeiro pechaba a súa opera prima cunha secuencia aérea arrepiante por motivos involuntarios. Tanto ten; ao remate, o seu valor está fóra da diéxese e dentro só do eido intelectual que estuda a cultura como un ximnasio para a autoestima dos grupos. Iso que Daniel Bell chamou “o proceso continuo de sustentación dunha identidade mediante a coherencia lograda por un consistente punto de vista estético, unha concepción moral do eu e un estilo de vida que exhibe esas concepcións nos obxectos que adornan o noso fogar e a nós mesmos, e no gusto que expresa eses puntos de vista”.



5.

(Daniel Bell paréceme soporífero e é un deses autores aos que só lin por obriga na universidade; pero, se o penso, a primeira vez que vin Sempre Xonxa foi incitado –tamén– por profesores da facultade aos que se lles desfacían os ollos falando da película e que en lugar de Chano Piñeiro dicían Chano a secas, deixando claro que o coñeceran en vida sen que viñese moito ao conto. Hai cousas que marcan.)

6.

Se hai alguén lendo este texto non é porque Sempre Xonxa sexa unha película frouxa ou brillante, senón porque foi un deses clásicos instantáneos propulsados por unha enerxía endémica: a ledicia de autocelebrarse. Do mesmo xeito, se hai alguén lendo este texto –unha suposta crítica de Sempre Xonxa, trinta anos despois–, non é porque estea interesado en saber se é unha película que patatín ou que patatán –quen lea isto xa asumiu hai tempo se patatín ou se patatán–, senón porque a razón de ser do texto está vencellada a esa mesma autocelebración en forma de efeméride.

7.

Todo se contaxia. No tocante a continuidade, as novas xeracións atoparon no DIY e no asociacionismo dominios útiles para sobrevivir. O legado de Cinegalicia está nesa tensión xa comentada entre a actividade artística e o propio concepto de importancia. A forza de seguir reafirmando a súa existencia, os grupos musicais que participaron nas tres edicións do Galician Bizarre –por poñer un exemplo que me é próximo ata a min– poden crear e resistir grazas á cultura do acontecemento, que non vén sendo máis que una reafirmación do eu a través de golpes de efecto mediáticos ou comerciais.

8.

A escritura visual de Piñeiro é irrelevante aos ollos de quen mira a película como preludio inevitable dunha sesta –espectadores senís da TVG ou estudantes da USC titorizados por profesores que din Chano moitas veces–, pero tamén aos ollos dos seus fans. Para o tecido intelectual galego, a importancia de Sempre Xonxa, como a de ‘O que arde’, é técnica, non plástica. As crónicas de Cinegalicia subliñaban por riba de todo o carácter histórico da cita, e os premios en Cannes de Laxe son aplaudidos porque 1) van para casa e 2) fan bonito. É o que ten sistematizar unha cultura, que crea gana de prestixio. Moitas das palabras fetiche do pensamento sistémico galego –a primeira delas, ‘normalización’– procuran levar a singularidade do nicho ao mainstream. É a derradeira viraxe semántica do tan discutido concepto do autoodio: unha contracultura que rabia por deixar de ser contra e só quere ser cultura, a poder ser dominante. Tirando deste fío, para loitar contra a irrelevancia dende o sistema só cabe ser máis sistema que o propio sistema. Tanto o Cinegalicia de 1989 como os festivais de música que se fan hoxe no país dende ambitos autoxestionados –No tengo mamá, Saumede, ¡Pelea!, etc.– xogan cun reclamo que, mal que lles pese, é puro capitalismo: a ansiedade de estar aí, ese gustiño narcótico que dá saberse parte de algo, e máis en concreto de algo que mola. Así se vai sementando unha nación, tamén; pois unha cultura non deixa de ser o froito dunha boa colección de ansiedades históricas ben nutridas.

9.

A ansiedade por estar aí afecta tamén a este texto. Como xa se apuntou, non estamos falando de Sempre Xonxa por triangular unha historia de amor emigrante ou facerlle as beiras ao realismo máxico, como tampouco falamos dela pola inventiva piñeirense para suavizar a falta de recursos cunha posta en escena limpa ou a incuestionable simpatía de filmar un parto case-case como un alivio fecal. Falamos dela –escribindo isto, precisamente– porque algún organismo público accedeu a financiar unha efeméride; e nesa (auto)celebración estamos uns cantos; todos xuntiños, e profesionais, facturándolle dúas cifras á deputación e facendo o que hai que facer por Sempre, por Xonxa, por Piñeiro, pola Cultura e por Galicia: estar aí –ou sexa, aquí– e figurar.

10.

Talvez sexa ese o sentido último dunha película canteira, que abriu paso entre os penedos da Transición; inesquecible pola súa condición natalicia e condenada, xustamente por iso, a ser anécdota infinita –o sintagma funciona tamén como definición alternativa de efeméride. Sempre Xonxa creou un espazo para que, trinta anos despois, sigamos falando do que representa. E paga a pena ter esa conversa por máis que sexa inevitable caer en precipicios meta. Se o western foi a forma que os EUA elixiron para contarse a si mesmos a Historia, ten sentido que Sempre Xonxa, unha digna vaqueirada de palleiro con algún que outro estoupido de azucre, fixase un consenso estético de Orixe. Como en todas as boas películas do Oeste, o importante está no horizonte. Ese encadre –que está fóra da película, fóra das imaxes– soubo facelo ben Piñeiro, e proba delo é que estamos hoxe aquí, repartíndonos a tarta do seu aniversario.

Deseño de Montse Piñeiro

Comments are closed.