TABU, de Miguel Gomes

O ano cinematográfico de 2012 ficará para sempre marcado por un crocodilo melancólico, ambiguo –por veces inofensivo, outras veces mortal– e testemuña de casos amorosos imposíbeis e tráxicos. Tabu, de Miguel Gomes, comezou 2012 cunha estrea favorábel en Berlín, conquistando o prestixiado premio FIPRESCI e o premio Alfred Bauer. No discurso de aceptación deste segundo premio, Gomes ironizou sobre o feito de gañar o premio ao filme máis innovador do certame cun traballo parcialmente mudo, coa fotografía en branco e negro, e filmado parcialmente en 16mm. Á marxe destas ironías, a atribución do premio xustifícase pola capacidade desta obra de reinventar a linguaxe cinematográfica contemporánea mantendo un forte vencello coa memoria do cinema.

 Mentiras e lendas do colonialismo

 Rainer Werner Fassbinder tamén ironizaba cunha máxima de Jean-Luc Godard ao afirmar que o cinema era a mentira a 24 imaxes por segundo. Tabu leva esta idea e esa concepción do cinema até o extremo: os seus tres melodramas –protagonizados polo intrépido explorador colonial, pola contemporánea Pilar e finalmente polos pretéritos Aurora e Gian Luca– son claros exemplos de subjectividade, porque en Tabu todos menten. Aurora e Gian Luca menten para agachar o seu romance, Pilar méntelle ao seu amigo pintor e compañeiro da sala escura, Santa –a mucama africana de Aurora– mente cando rexeita as gambas de Pilar e devóraas despois, Maya –a estudante polaca– mente descaradamente a Pilar para non aloxarse na súa casa,Mário mente para protexer aos amantes, o marido traizoado mente para protexer á muller que o traizoou (e a súa propia honra), até o comunicado do movemento independentista que reivindica a morte de Mário mente e só nós, os espectadores, sabemos iso. Todos menten e todos queren acreditar nesas mentiras, porque precisan delas para vivir. Mesmo o guía dunha caverna (a da alegoría de Platón?) avisa de que “todo o que estou a dicir non é a realidade, son simplemente unhas lendas”. Esa é, no fondo, a máxima de The Man Who Shot Liberty Valance (John Ford, 1962): “When the legend becomes fact, print the legend!”.

Jean-Luc Godard: “Todo o que precisas para un filme é un arma e unha moza”. Na imaxe, Aurora, coa súa espingarda, durante unha cacería.

Moito se ten falado de colonialismo a propósito de Tabu. Na miña opinión, non se trata tanto do colonialismo xeopolítico (as referencias están presentes, mais só para confundir), como dunha representación cinematográfica do colonialismo, de Tarzan the Ape Man (W. S. Van Dyke, 1932) e King Kong (Merian C. Cooper & Ernest B. Schoedsack, 1933), pasando por Mogambo (John Ford, 1953) e Hatari! (Howard Hawks, 1962), até Out of Africa (Sydney Pollack, 1985), unha metáfora dunha memoria máis lírica do que concreta. A secuencia na que Pilar chora na sala de cinema ao ver un filme que non é identificado (mais si suxerido a través da banda sonora como a segunda parte deste mesmo filme, que veremos máis adiante) semella unha referencia directa a Vivre sa vie (Jean-Luc Godard, 1962). E logo está, sobre todo, a presenza evidente de Tabu (F. W. Murnau & Robert J. Flaherty, 1931), coa súa división en dúas partes –o ‘paraíso’ e o ‘paraíso perdido’– ou a localización nun espazo exótico. Porén, a referencia máis importante ao filme homónimo semella ser máis ben a tensión existente nesa obra entre os universos de Murnau e Flaherty.

 O pracer de narrar

Tabu vive unha tensión permanente entre o concreto e o indeterminado, o dito e o suxerido. Non se trata obxectivamente da vida ou do soño, dous mundos antagónicos e complementarios que só o cinema consegue conciliar, senón dunha caste de trance que altera a percepción da realidade, que permite un estado temporal ou permanente de alteridade, un mundo sen espazo ou tempo concreto. Tabu, daquela, é unha celebración do propio cinema: no dossier de prensa, o mesmo Gomes define o seu traballo como “un filme sobre a pasaxe do tempo, sobre cousas que desaparecen e só poden existir como memoria, fantasmagorías, imaxinario. Ou sobre o Cinema, que convoca e congrega todo iso. (…) É un filme sobre cousas que se extinguen: unha persoa que morre, unha sociedade extinta, un tempo que só pode existir na memoria de quen o viviu”. Quen confirma isto é Aurora na última carta que lle escrebe a Gian Luca no remate do filme: “Se a memoria dos homes é limitada, a do mundo é eterna e a ela ninguén poderá escapar”. Ninguén, agás o crocodilo.

A morte que non se quere ver: as mans que tapan os ollos no desenlace do filme recrean o ‘efecto iris’ do cinema silente.

Hai dúas imaxes no filme que resumen isto do mellor xeito posíbel: Aurora cunha espingarda cando anda nunha cacería e Aurora co revólver co que mata a Mário na secuencia final. Como sintetizou Godard, nunha frase que lle acae moi ben a este filme, “todo o que precisas para un filme é un arma e unha moza” (no caso de Tabu, cómpre engadir tamén un crocodilo). Mais ao cabo, o filme celebra o poder da narración, a capacidade de contar historias con imaxes, palabras, soños e pantasmas. O propio proxecto naceu cando Gomes se interesou por unha historia que un familiar seu lle contou sobre a preocupante situación dunha descoñecida. Polo tanto, máis que dos feitos ou da propia narrativa, o cineasta interésase polo xeito de desenvolver a narrativa. Esa é a lección do cinema moderno, e Tabu, dentro da súa ancestralidade e estilo primitivo formal, é un filme moderno, innovador, que abre novas e auspiciosas perspectivas para o futuro do cinema.

Consultar o artigo na súa versión orixinal en portugués.

Comments are closed.