Ángeles Huerta: “No íntimo, nas capas que máis doen, somos todos iguais”

Após do éxito de Esquece Monelos, que logrou tres premios nos Mestre Mateo (mellor documental, mellor dirección de fotografía e mellor montaxe), Ángeles Huerta fai fronte ao baleiro que fica logo das grandes creacións cun novo proxecto, O corpo aberto. Pouco despois de volver de Berlín, onde presentaron os primeiros pasos deste novo título, Huerta adícanos o seu tempo e conversa. “Faime moita ilusión cando me entrevistan en medios que leo”. Falamos das súas obras, do seu pulso creativo e dun novo traballo que aborda os límites da identidade -nacional, de xénero, política e íntima-.

P1050949

Acabas de chegar do Festival de Berlín, onde estiveches a presentar O corpo aberto. Que sensacións atopaches alí?

A verdade é que foi unha experiencia moi boa. É o segundo mercado ao que vou, despois do Sunny Side of the Doc. Tamén estivera en Cannes, pero só de visita. Digamos que o European Film Market está a medio camiño entre os dous, no que se refire a tamaño e oportunidades. Tivemos moitas entrevistas en pouco tempo, e de todas aprendín algo. Mesmo aquelas que non abren ningunha porta concreta axudan a coñecer o territorio. Neste caso fomos a parte de produción e a parte creativa. Cando visitamos festivais con Esquece Monelos o proceso era totalmente diferente, porque daquela o filme xa estaba feito e o que procurabamos era distribución. Neste caso era importante que estivesen os produtores do filme porque, aínda que eu poida ter certa idea sobre algúns temas, non teño a potestade para comprometerme en termos de cartos e prazos. O que buscabamos fundamentalmente eran socios que nos puidesen axudar coa produción e financiamento da película. Vimos moitas oportunidades a nivel de coprodución que non se nos presentaron noutro tipo de eventos. En Berlín hai “peixes” máis grandes, que moven outros números e falan de posibilidades e perspectivas moi interesantes.

Neste tipo de eventos adoita primar o pragmatismo á hora de defender unha produción. Como transmites a parte máis creativa?

Hai que ter en conta que, no ámbito de produción no que nos movemos, as cuestións económicas e organizativas son moi necesarias. Trátase de armar un proxecto viable e ser quen de producilo. Porén, a xente non se apunta se non lle interesa a historia. En principio ninguén se vai facer rico co tipo de cine que nós propoñemos. Por esta razón era moi importante que fósemos as dúas partes –produtiva e creativa–. O primeiro paso é sempre contar a película. Para isto rodamos un teaser no mes de xaneiro, nunha aldea das montañas de Manzaneda. Non é exactamente a localización da película, pero a última parte de O corpo aberto transcorre enteiramente no tempo de Entroido. Un Entroido tradicional de montaña que nada ten que ver cos simulacros posmodernos que, con todo o respecto, se ven agora en moitas partes de Ourense. É nese momento cando a película se torna máis escura, máis expresionista. Completamos o teaser con fragmentos de filmes como Fanny e Alexander (Ingrid Bergman, 1982), Luz silenciosa (Carlos Reygadas, 2008) ou La infancia de un líder (Brady Corbet, 2015). Aínda que nun primeiro momento parecen obras inconexas, cando editamos determinados fragmentos co noso material achegámonos un pouco á estética e o espírito que buscamos no filme. A rodaxe fixémola con Jaime Pérez, que foi tamén o director de fotografía de Esquece Monelos, e co que nos encantaría traballar de novo neste proxecto. As pinturas negras de Goya son tamén un referente visual da película. Non só pola paleta de cores, senón polo xeito que tiña Goya de pintar volumes de luz. Algo parecido ao que fai Lucrecia Martell en La mujer rubia (2008) ou en La Ciénaga (2001). Nos seus filmes as clases burguesas están sempre lixeiramente fóra de foco. Acontece o mesmo nas pinturas de Goya con esa escuridade, eses rostros desdebuxados… No apartado sonoro contamos para o teaser con música orixinal de Mercedes Peón. É unha persoa súper xenerosa coa que tamén nos gustaría seguir colaborando.

Como se desenvolveron entón os encontros en Berlín?

O primeiro era lanzar o teaser. Despois, medindo un pouco as reaccións, atacar coa historia. Aí tiven un coach de luxo, que foi Pepe Coira. Como estades a comprobar agora mesmo, eu teño un par de virtudes, mais a capacidade de síntese non é unha delas (Risas). Prepareino a conciencia con Pepe durante toda unha tarde. O seu principal consello era que fose concisa, que non intentase adxectivar a miña película, porque ás veces comezaba a describila como “un filme gótico-expresionista-costumista-decimonónico…”.

Cres que xa podes ofrecer unha síntese concisa da película?

O corpo aberto é a historia dun mestre racionalista, obsesionado co método científico, que acaba destinado nunha escola unitaria localizada nunha aldea remota do Xurés. Este escenario confire unha estética determinada á película, pero tamén lle aporta un sentido concreto, porque nos leva directamente ao concepto de límite. Eses límites que conforman a nosa identidade, e dos que quería falar na película. Unha vez alí, o protagonista coñece a un revolucionario portugués. Estamos en 1907, tres anos antes da chegada da Primeira República a Portugal, e este home representa todo o contrario ao mestre: un tipo maior, moi viril e seguro de si mesmo, carismático,… Pola contra, o noso protagonista é moi novo, inseguro, incapaz de expresarse a pesar do seu racionalismo. Cando o portugués aparece aforcado en estrañas circunstancias, unha muller da aldea que estaba encamada comeza a vestirse de home e a comportarse como el. Neste momento fanse diáfanos dous sistemas de crenzas enfrontados. Por un lado, a visión científica do mestre, e por outro, as leis atávicas e supersticións que rexen na aldea. Unha destas supersticións é a crenza nos “corpos abertos”, que sostén que cando unha persoa está feble o espírito dun defunto pode entrar no seu corpo.

P1050936

Cal é a parte que máis che interesa deste conflito?

Fundamentalmente, a película fala do enfrontamento entre a razón e o desexo, dos límites e da fraxilidade das nosas propias identidades. A min interésame particularmente o tema da identidade de xénero como unha opción performativa. Sei que resulta estraño que como muller cineasta, que fai películas de autor(a) e que está sensibilizada co discurso feminista, acabe contando unha historia cun protagonista masculino… O certo é que o mestre actúa como un observador, e tendo en conta a época era necesario que fose un home. É o personaxe racionalista, formado, que sae ao mundo. Mesmo en 1907 as mulleres burguesas permanecían na súa casa.

Ademais da coherencia histórica supoñemos que a visión do personaxe tamén é importante.

Ás veces as películas teñen personaxes centrais que condicionan toda unha serie de acontecementos. Cando a muller encamada comeza a comportarse como un home, e acaba liada coa súa propia cuñada, a aldea non se escandaliza. A situación é tensa porque a cuñada está casada, e consideran isto adulterio, mais non ven unha relación lésbica. Todo o mundo dá por feito que a muller tiña o “corpo aberto”, e que foi ocupado polo portugués. Mentres tanto nós vemos a realidade a través dos ollos do mestre. El representa a nosa cultura e a nosa maneira de achegarnos ao rural, a ese universo que non entende e que lle escandaliza profundamente. Cada cultura dita o que é normal e o que non, mais tamén apunta as maneiras de manifestar esta anormalidade. Os libros que lin sobre antropoloxía psiquiátrica e etnografía galega defenden que a cultura é unha interpretación do mundo, e esta implica ao mesmo tempo as maneiras de concordar co sistema e as maneiras de desviarse del. O xeito de tolear, por exemplo, é un xeito ditado culturalmente por cada sociedade. O curioso nesta historia é o enfrontamento entre as dúas formas de ler o mundo. A maneira que ten o mestre para interpretar o que está acontecendo non lle ofrece unha resposta, mentres que o manual de instrucións da cultura atávica si que conta cun xeito de integrar estes feitos, aínda que se desvíen da norma.

Como chegaches a querer contar esta historia?

O filme está baseado nun relato de Xosé Luís Méndez Ferrín que se chama Lobosandaus, a primeira historia de Arraianos. Lembro que a primeira vez que lin o relato pensei: “Aquí hai unha película”. De tódolos xeitos, o primeiro impulso creativo nunca ten toda a literatura que lle botamos despois. Nun primeiro momento non pensas en “falar do xénero como opción performativa”. Ocórreseche unha historia, les algo que te atrapa, e despois comezas a cuestionarte por que che interesa falar diso. Eu lin esta historia no ano 2011, e sentinme atraída por ela. Ten unha estrutura moi de western: o estranxeiro que chega ao poboado do Oeste, onde todo o mundo é hostil… Esa era a historia, a dun tipo novo que ía traballar nunha aldea entre as montañas. A parte da muller encamada tamén está no relato, mais nós dámoslle unha importancia vital. Ese é un dos motivos polos que me interesa, porque ten unha parte moi gótica, moi aventureira, pero tamén unha parte moi queer.

Como foi o proceso de escritura do guión?

Logo de ler o relato falei con Daniel Domínguez, que xa intentara adaptalo había moitos anos. Cando contactei con el amosoume o seu guión, e nel vin cousas que me gustaban e outras que non. Era un xeito diferente de aproximarse á historia. A súa tiña lugar na actualidade, e para min a época era un dos aspectos máis importantes. En Portugal estaban a pasar moitas cousas nese momento, e algunhas conectan directamente coa película porque están relacionadas coa historia do protagonista. Daniel púxome en contacto co seu fillo, Daniel Domínguez García, co que comparto moitos intereses, e puxémonos xuntos a reescribir o guión. Resumindo, é unha historia interesante polos temas que trata, fundamentalmente a fraxilidade das identidades. Penso tamén que pode ser atractiva alén dun circuíto ou dun perfil de espectador moi intelectualizado, que é algo que me obsesiona moito. Con Esquece Monelos o que máis ilusión me facía era falar coa xente de Los Cantones Village, que me confesaban que nunca antes viran as sesións de cine tan cheas. Pensar que fomos capaces de levar ás salas a ese tipo de público é unha cousa que me fai moita ilusión. Veremos que tal coa próxima, a ver se damos feito.

Cando consigas sacar adiante O corpo aberto, os críticos intentaremos buscar liñas comúns entre as túas obras. Pensas que a pulsión que tiñas para facer Esquece Monelos se mantén dalgún xeito nesta obra?

Cando rematamos Esquece Monelos eu dixen que ía poñer dúas condicións para facer máis películas: Nada de voz en off e que non falasen de min. Pero claro, unha cousa é que eu non saia e outra que non fale de min. Todas as películas falan de nós dun xeito ou de outro. A verdade é que en ningunha entrevista entrei a especificar que hai de autobiográfico en Esquece Monelos, aínda que penso que se entende bastante ben na película. Digamos que o tema das identidades, a todos os niveis (de xénero, política, lingüística…) interésame moito. O tema de encaixar socialmente e atopar recunchos nos que refuxiarse. Eu creo que a conexión que hai entre Esquece Monelos e O corpo aberto é que as dúas son películas sobre a configuración da identidade. Sobre o xeito no que se relacionan sempre o individual e o colectivo. Non nos podemos subtraer do relato colectivo, así como o relato colectivo non se pode entender sen os elementos que o conforman. Penso que isto é o que podería conectar ambos relatos, que falan de identidades líquidas. O corpo aberto non ten un elemento autobiográfico tan evidente, porque en Esquece Monelos eu son unha personaxe máis. O feito de que eu entre na historia foi o que máis me custou, pero tamén o que fai da película algo diferente. Na seguinte non haberá un fío tan directo, pero si haberá outras conexións. 

Esquece Monelos (2016, Ángeles Huerta)

Esquece Monelos (2016, Ángeles Huerta)

Naciches en Asturias, viviches en Reino Unido, Italia… Agora estás asentada en Galicia e o teu próximo filme ten lugar nun pobo de fronteira, onde a identidade é moi difusa. Poden ser estas algunhas das conexións?

Sigo volvendo a Asturias por motivos familiares, pero alí levo unha vida máis íntima e recluída. Aquí levo xa 16 anos, e dende que cheguei estiven sempre moi implicada co territorio. Xa case me considero máis galega, pero ás veces aínda me sae a asturiana que levo dentro. Por exemplo cando intento atopar no Courel unha aldea que non teña tellados de uralita (Risas). A ver, que non é que Asturias sexa Suíza, pero as aldeas de montaña consérvanse de outra forma. Aínda me sorprende a capacidade que ten o galego para influír sobe o territorio, moitas veces para mal… Volvendo á pregunta, é certo que probablemente teña moito que ver con iso. Conste que aquí non o vivo como algo conflitivo. Eu nunca cheguei a sentir que a xente me considerase menos galega por non ter nacido aquí, nunca me sentín rexeitada.

Como foi para ti ir atopando a persoas que compartían a túa visión?

Non me quero poñer demasiado mística, mais hai unha parte de casualidade bestial en todo isto. Por exemplo, cando penso no Monelos como este río que agroma violentamente… Eu estou convencida de que a historia tería saído por un lado ou por outro, porque había esa necesidade moi forte pola miña banda, mais tamén hai unha parte de casualidade. Xente que te leva a outra. Sempre buscas afinidades e, ademais de magníficos profesionais, buscas persoas na que confíes e coas que fales a mesma linguaxe. Tamén é certo que eu son moi consciente dos meus límites. Déixome aconsellar moito porque no fondo é un proceso totalmente colectivo. A Gaspar Broullón -produtor- coñecino nun curso, e alí conteille a historia do río. Sandra Sánchez -montadora de Esquece Monelos, foi a miña veciña durante cinco anos. Pasamos moito tempo saudándonos no ascensor ata que, logo de ver Tralas luces, pasei de ser veciña a ser fan (Risas). Tivemos unha conexión, e foi das primeiras persoas ás que lle pedín consello cando empecei con Esquece Monelos. Para a próxima película, por exemplo, pensei en Mercedes Peón para a música. Non quería algo sinfónico nin industrial, nin tampouco efectos dixitais. Quería algo innovador pero moi pegado á nosa terra, e cunha distintiva voz de muller.

Falabas antes da experiencia de proxectar Esquece Monelos na Coruña. A pesar dos clichés que rodean á cidade, películas como a túa amosan que é un lugar moi poliédrico. Viviches ese proceso á hora de achegarte a ela?

Claro, pero nun primeiro momento eu tampouco quería falar da cidade. Non era a miña intención. Eu quería falar de min mesma. Sei que é algo narcisista mais, sinceramente, penso que todos os que facemos certo tipo de cinema no fondo estamos sempre falando de nós. É algo que comenta moito o meu amigo Xacio Baño. El di que realmente facemos películas para pechar unha ferida. Así naceu Esquece Monelos. Hai momentos moi dolorosos nos que a dor acaba por ocupalo todo. Entón, de súpeto, chega o río. Ademais un río sepultado, un río que se seca por momentos e que de repente desborda. Así chegou a conexión coa memoria. Ás veces teño que rir cando a xente me di que lle parece algo moi orixinal, porque a idea do “río da memoria” é máis vella que a tose (Risas). Despois, no momento en que pos a lente sobre o río, ves que este transcorre por un lugar. Unha cidade que é o resultado da superposición de moitos conflitos sociais. Aí acaba agromando a parte política. Creo que Esquece Monelos é a proba de como vivimos instalados nos relatos moito máis que nas imaxes ou nos espazos que habitamos. Penso que mesmo as persoas que viven nos barrios máis degradados, feos ou politicamente invisíbeis da Coruña non pensan na cidade que eles habitan, senón na que proxectou durante anos a propaganda oficial. A Coruña é unha realidade moitísimo máis complexa, como calquera outra cidade. Quizais aquí é máis palpábel ese desaxusto pola forza que tivo o relato oficial. Lembro cando fixemos a preestrea no teatro Rosalía de Castro. Estabamos asustados pola reacción da xente, pensando que podían sentirse defraudados. Finalmente reaccionaron moi ben e acolleron o filme con cariño, mais algún aínda nos preguntaba por que sacamos “soamente a parte fea da cidade” (Risas).

Que sentes cando contas unha historia tan íntima como Esquece Monelos e ves que a xente conecta a un nivel persoal?

É un tema bastante perigoso, porque se buscas intencionadamente esa conexión podes caer na horrible tentación de rascar cada vez máis fondo para atopar ese nexo cos demais. Isto pode levarche a un punto autodestructivo, e incluso deixar de funcionar por ser demasiado impúdico. Eu estou convencida de que canto máis escarvamos dentro máis parecidos somos. No íntimo, nas capas que máis doen, somos todos iguais. Non hai truco, trátase de ir ao esencial. Todos temos pais, todos temos medo a morrer, todos temos unha serie de inseguridades… Cando es capaz de amosar iso conectas coa xente.

P1050946

Agora que tes certa perspectiva, como funcionou a película no que se refire á terapia persoal?

Tivo unha parte esgotadora porque o proceso dilatouse moito no tempo. A min fálanme do río Monelos o mesmo ano no que leo o relato de Ferrín. Comezo a escribir o guión pouco despois, pero doe demasiado e acabo por deixalo. Sinto que non consigo avanzar eu soa. No 2014 retomo coa idea de producilo. Remato guión, rodamos… Temos a preestrea en decembro do 2016, e o ano seguinte estamos movendo a película. Premios, entrevistas… E despois cousas que aparecen por contagotas. No momento da estrea na Coruña, pero sobre todo cando saíu nos cines, o que sentín foi moita paz. As películas non se acaban ata que chegan ao espectador e provocan algún tipo de reacción. Como cineasta hai cousas que cambiaría, partes que faría de novo ou eliminaría, pero iso vai pasar sempre. Á hora da verdade eu teño facilidade para chegar a acordos comigo mesma, e son consciente de que a película é unha mostra do que era capaz de contar con esas ferramentas nese momento determinado da miña vida. Estou satisfeita polo ben que funcionou nas salas e nos festivais. A parte persoal é diferente. Non podo falar dunha ferida pechada, pero dende logo é unha sensación de paz.

Para min o bo das películas é que se prolonguen no tempo e que sexan, en certa maneira, infinitas na memoria e nas conversas da xente. Fai uns meses, nun encontro entre produtores e creadores, asistín a unha discusión sobre a importancia dos premios, dos resultados en billeteira… De súpeto alguén dixo: “Eu non quero facer películas que me fagan rico, quero facer películas que cambien a vida da xente”. Sei que soa algo soberbio, pero ao final todos somos o resultado de moitos filmes e obras que nos cambiaron a vida. Eu fago películas por un motivo máis egoísta, para acalar unha necesidade interna, mais atráeme tamén esta idea: facer obras capaces de conmover ata o punto de cambiarlle a vida a alguén.

Sabemos que a produción de Esquece Monelos estivo moi planificada. Prefires traballar desa maneira?

Cada proxecto pide o seu tempo e os seus procesos. Planificar a improvisación é unha contradición nos termos. Sempre intento levar todo moi preparado, pero ao final tes que traballar con seres humanos, co clima, co azar… Non podes planear a irrupción da vida. Eu nunca vou “a ver que pasa”, levo todo medido ao milímetro, pero ao mesmo tempo penso que teño bastante facilidade para adaptarme e aceptar os cambios. En Esquece Monelos a parte técnica estaba moi falada e planificada. Jaime Pérez é un gran director de fotografía, unha persoa moi fiable e con bo gusto, pero a razón principal pola que quero seguir traballando con el é polo ben que traballa en equipo. A comunicación era moi fluída. Ademais non é nada condescendente, o cal non é tan habitual no sector. Todos os aspectos técnicos, dende rodar nun formato determinado ata elixir o tipo de lente, estaban moi debatidos. Non obstante, sempre estaba aberta ás súas ideas e propostas.

Ademais de O corpo aberto, en que outros proxectos estás traballando?

Estou adaptando unha historia con Sandra. O certo é que traballando con ela descubrín que nos compenetramos moi ben. Rimos moito, ata nas circunstancias máis dramáticas. Como podedes imaxinar a montaxe de Esquece Monelos tivo tamén unha parte importante de “confesionario” e sesión de terapia. O caso é que ela tiña dende había tempo un proxecto chamado La nadadora. Trátase dun coming of age, a historia dunha rapaza da Costa da Morte, filla de toxicómanos, e ten varios puntos de xiro moi interesantes. Está baseada nun relato de Joseph Conrad (The Secret Sharer). Por outra banda, teño algúns proxectos “no caixón”, como unha historia ambientada en La Palma a comezos da Guerra Civil. Penso que sería interesante para unha serie de ficción, pero politicamente non interesa. Oxalá poida volver ao documental, porque é un xénero que me encanta, pero agora mesmo cos outros dous chégame.

Seguirei facendo cine porque non podo non facelo, pero as películas son moi complicadas de levar a cabo… Sobre todo en determinados contextos, como ser muller de máis de 40 anos. Ademais, os tempos das longametraxes son moi dilatados, e ser director é un oficio que precisa exercitarse. Eu non quero facer cine “por facer”, senón contar unha historia cando sinta a necesidade. Se me leva 10 anos, pois que así sexa. O meu irmán é psiquiatra e di que para ser artista tes que ter un perfil un tanto obsesivo. Non me gusta o de “patoloxizar”, mais ten algo de razón. É unha obsesión. A min polo xeral hai moitas cousas que me dan preguiza, pero cando se trata disto son moi teimuda. Boto a vista atrás e penso en todo o que me movín, a xente coa que falei… Algúns non me coñecían de nada e acabaron totalmente comprometidos cos meus proxectos. E iso débese a que fomos capaces de transmitir esa urxencia, porque era unha necesidade real. Eu respecto moito á xente que di que hai que exercitarse, pero a min o que me atrapan son as historias.

Tes medo a que se te etiquete como “cinema de muller”?

O outro día en Berlín un produtor comentaba o “artificial” que lle parecían algunhas iniciativas como o sistema de puntos que vai sacar o ICAA -para potenciar a presenza feminina-. Supoño que non lle resultaba tan raro que o 94% dos filmes estreados o ano pasado en España fosen dirixidos por homes. Parece que iso é o natural, que a inmensa maioría das historias foran concibidas, narradas e dirixidas por paisanos. Queda moito por facer… A min a etiqueta moléstame cando se percibe como un cinema concreto fronte ao universal. Cando se asume que a mirada masculina é o normal, e a feminina en cambio é algo específico, que atinxe só a certo número de persoas. Aí é cando me molesta. Polo demais… Pois si, a miña é a mirada dunha muller, de certa idade, que ven dun contexto histórico e sociocultural concreto. Que me poñan as etiquetas que queiran, dáme igual. O perigoso non son tanto as etiquetas como o uso reducionista das mesmas.

Comments are closed.