A ESTÉTICA DA CONTRADICIÓN

A historia máis recente do cine chinés pasa pola definición de dúas xeracións posteriores á Gran Revolución Cultural do 1966. Despois de permanecer pechada durante máis de dez anos, a Academia de Cinema de Pequín reabre as súas portas no 1978. Foi daquela cando polos seus corredoiros camiñaban homes que marcarían o porvir da produción cinematográfica da nación do dragón durmido: Chen Kaige e Zhang Yimou. Eles serían os precursores da chamada Quinta Xeración, etiquetado baixo a que se agrupan os primeiros títulos recoñecidos internacionalmente pola crítica e festivais do gran país asiático. Adiós a mi concubina, obra mestra de Kaige, será o primeiro filme chinés (e segue a ser o único) en gañar a Palma de Ouro en Cannes, amais de se alzar có Globo de Ouro e o Premio BAFTA, ambos á Mellor Película de fala non inglesa. Pola súa parte, Zhang Yimou obtivo o Oso de Ouro de Berlín no 1987 por Sorgo Rojo, inda que a súa popularidade mundial fraguou grazas a Hero ou La Casa de las Dagas Voladoras, ambas cintas representativas da épica tradicionalista, mais menos chamativas na súa esencia que as obras fundacionais dun grupo de directores que tras realizar os filmes críticos en contra da revolución, tiveran que se exiliar pouco despois das protestas estudantís da Praza de Tian’anmen.

1- Red Sorghum (1987, Zhang Yimou)

Unha oda ao tempo, ao pasado, á liberdade e á muller. Así foi definida Red Sorghum, unha obra que ten moito de primeiriza (adaptación da homónima novela de Mo Yan), mais que demostra a valía dunha xeración de realizadores sensíbeis coa súa historia, coa súa cultura e a súa estética. O sorgo vermello que tingue o viño do mesmo nome e que mexe có vento no prao marca a historia dunha muller en terra de homes na que prevalece a tradición machista, converténdose na matriarca dunha destilería. O seu tolo amante e logo pai do seu fillo é o principal e rudo contrapunto a unha figura delicada cunha forza que permanece no interior. O duro traballo (tanto fóra coma dentro da pantalla) é afrontado con alegría e a esperanza do cambio que impregna cá súa sabor amarga e deliciosa un encadre moderno, vermello, queimando o contraluz polo sol do atardecer. A protagonista define coa súa mirada os planos entres as follas do sorgo, subxectivos, que suman ás fermosas composicións humanas cheas de rostros que entoan emotivos cánticos ancestrais. Unha defensa dos valores nacionais dende un punto de vista pacificador que evoluciona da fábula ao realismo abordando a lenda e ao mesmo tempo pechando a trama coa invasión xaponesa no 1937. Lineal e cun único flashback de carácter sonoro, a historia desenrólase ao ritmo da narración dunha voz en off que pertence ao neto das dúas personaxes principais. Amais de Berlín, o filme obtivo recoñecementos en Cuba, Sidney, Montreal e Cimbabue, Bruxelas e Hong Kong, dando a volta ao mundo e chamando a atención sobre un grupo de directores que máis tarde obterían unha esaxerada popularidade polas súas superproducións de corte fantástico.

2 – Farewell my concubine (1993, Chen Kaige)

Esta adaptación da novela de Lilian Lee condúcenos polo desaguisado sociopolítico na China ente 1937 e 1966 dende o punto de vista dos consagrados actores da ópera clásica. A súa estética contraditoria móstranos as abundantes ataduras ideolóxicas de antano enfrontadas á liberdade de expresión defendida polo realizador (e compartida polos artistas) convirte a historia nunha crítica ácida á clase política. O comunismo lévase gran parte da dose, mostrándose os métodos de propaganda e manipulación de masas dun xeito descarado, sanguinolento e agresivo (por iso a cinta non puido ser vista no seu país de orixe), mais tamén ten a súa pinga de medicina ao imperialismo xaponés coa súa elitista selección do moralmente correcto, xunto coa vella sociedade chinesa (os antigos) cós seus prexuízos, supersticións e o seu sistema de castas. A mesma obra represéntase fronte a todos estes públicos, tan distintos, e todos eles censurarán a decisión do elenco de acceder a entoar o guión fronte ao inimigo. Coma se a cultura respondese a unha ideoloxía concreta (en parte así seguindo a doutrina maoísta).

Non é de estrañar que en Cannes o filme obtivera a súa etiquetaxe referencial como obra mestra, ditando as liñas a seguir por contemporáneos e sucesores. Unha ollada ao pasado aberta a todo tipo de lecturas (cada espectador pode sacar as súas propias conclusións).

Ante todo, destaca ese paralelismo entres esta disciplina artística ancestral e o cinema (referente da modernidade), ambas expresións excesivamente censuradas: os actores de antes son os realizadores de hoxe. Probablemente dun xeito involuntario debúxase unha liña de relación entre a prohibición á muller de participar nas compañías teatrais (polo menos nos papeis principais) e a ausencia de realizadoras na filmografía chinesa. Outro tema controvertido, o suicidio (entendido coma sacrificio ou mostra de fidelidade) ten unha tráxica coincidencia coa biografía de Leslie Cheung (un dos amantes en Happy Together do “extranxeiro” Wong Kar Wai e concubina neste caso) que remataría coa súa vida saltando dende unha azotea no 2003. Defínese un incipiente starsystem encabezado por Go Ling, tamén protagonista de Sorgo Rojo, que chegaría a Hollywood vía títulos como Miami Vice de Michael Mann, xunto coa vangarda asiática máis recente en 2046 (outra vez Wong Kar Wai). Moito se pode falar dun filme que marcou un antes e un despois no cinema chinés, mais mellor convidar ao lector a redescubrir este clásico que comeza nun ton sepia para dar paso á estridencia de cores cálidos que pintan nas caras dos seus protagonistas.

A finais dos anos 90 aparece a Sexta Xeración de cineastas. O folclore e a revisión histórica deixan paso a un estudo do individuo dende unha perspectiva máis “urbana”. De feito, a este grupo de directores, na súa maioría situados na clandestinidade, colgaríaselles dita etiquetaxe. Grandes nomes como Jia Zhangke ou Zhang Yuan enfrontaríanse entón a un novo problema (inda que este dilema está xa presente na xeración anterior) que describe á perfección a crítica e editora cinematográfica mexicana Fernanda Solórzano no seu artigo Nuevo cine chino: Identidad elusiva (Letras libres #74, Febreiro 2005): “A recuperación da subxectividade e o punto de vista en primeira persoa –a recuperación do eu- é a marca do cinema moderno, e o centro do novo problema por representar nos filmes das dúas últimas décadas. É dicir, o reto de dar voz aos dilemas dun individuo en particular –identidade xurdida coas reformas e o boom económico-, mais inmerso nun sistema político que nega liberdades de acción (o socialismo) e antecedido por unha filosofía (confucianismo) baseada na supresión voluntario das necesidades individuais”.

3 – Unknown Pleasures (2002, Jia Zhangke)

Diametralmente oposta aos dous filmes comentados máis arriba, Unknown Pleasures pódese definir coma unha parcela da realidade chinesa descrita en ficción cunha narrativa realista, case documental, poñendo as bases dun estilo que resulta recorrente no cinema que chega de Asia hoxe en día. Cámara non fixa, movementos impredecíbeis, o tremor do pulso do operador que dota ao encadre de verosimilitude, unha debilidade patente polo plano secuencia e/ou subxectivo propio da perspectiva do individuo.

A pesares de que o resultado é unha obra coral composta por unha personaxe incidental (máis tarde tamén principal) que acompaña nos primeiros compases a un dos protagonistas, desempregado e perdido polas rúas da pobreza, e que se emparella cunha moza soñadora que se cre artista e que en realidade é máis ben alguén do montón. Unha peculiar escena de arranque (tras un breve paseo en moto pola urbe) condúcenos por un pavillón no que un home ensaia unha canción, unha sala semellante á que visitan no primeiro acto os artistas de Farewell my Concubine, mais decadente, convértese nun aceno a xeito de plantón que esixe un relevo xeracional á fronte do cinema indie chinés. De feito a cinta é unha reinvención da historia que narrara Kaige no 1993, resulta paradigmático o intre no que aparece a concubina en persoa coa maquillaxe e vestiario incluídos, e o seu proxeneta, coñecedor da obra orixinal, di: “É a miña concubina…estamos enganando ao rei”. E resulta que os directores chineses da Sexta Xeración de feito enganaron aos seus antecesores “os monarcas” coas súas mesas de billar, discotecas, liortas, espidos, rueiros e tensión sexual.

Cara onde se dirixe o cinema chinés de hoxe? Polo que puiden ver na última edición do Festival Internacional de Cinema de Róterdam (e que utilizo coma paradigma, xa que é, dos europeos, o que máis cinema asiático recolle na súa programación), os realizadores continúan buscando ese eu do que fala Solórzano, mais noutros sitios, dun xeito distinto, máis específico e con ganas de establecer unha nova vangarda que deixe atrás os estilos de xeracións precedentes, mais sen perder a súa identidade.

4 – Egg and Stone (2012, Huang Ji)

Gañadora en Róterdam, conta a historia dunha nena embarazada do seu tío, que afronta as pantasmas do pasado nunha rexión rural chea de prexuízos tradicionalistas. Huang Ji móstranos a figura da súa muller no seu paso da nenez á puberdade, na que semella ser a primeira obra dunha triloxía que nos levará ata a idade adulta da protagonista Honggui. A súa narrativa é atípica, elíptica e reiterativa en impulsos visuais que se repiten, e que omiten o explícito, facéndoo inda máis escabroso. Un xogo sensorial de imaxe mais paisaxe sonora esaxerado que busca incentivar a curiosidade da ollada do espectador. Nada arrevesada, mais ben todo o contrario, ábrenos a posibilidade de interpretar e xulgar por nós mesmos a situación, inda que celebre con lumes artificiais o aborto accidental que libera á personaxe principal dun espolio incestuoso. A obra móstranos unha China atada en vellos costumes e parábolas ancestrais que inda non remataron de entrar na seguinte escala do proceso evolutivo do progreso e afastada da imaxe contemporánea da que facemos gala en occidente, mais coa esperanza inda intacta de superar os traumas dun século aciago.

5 – Sentimental Animal (2011, Wu Quan)

Seleccionada coma mellor filme asiático no certame holandés vía NETPAC Award, Sentimental Animal é un canto á poderosa estética do branco e negro, a iluminación efectista e a ruptura da catarse cunha sorprendente e inesperada incursión na metraxe de secuencias aceleradas e música electrónica. Un primeiro filme que ten todas as papeletas para se converter en cinta de culto pola súa valente tentativa de retratar a decadencia dun sistema patriarcal que dota ao filme dun halo crepuscular do xénero do cinema de gángsteres de Hong Kong. Vellos valores sometidos ao prisma de novas olladas, que dan coma resultado unha sorte de video-clip retro. O seu director, Wu Quan, é mais coñecido polas súas composicións musicais e as súas montaxes de video-arte, tras a fotografía do seu filme está Zhang Yuedong, que xa ideara unha nova ollada có título Mid-Afternoon Barks (2007), ambos, ao meu parecer, vangarda do cinema chinés.

En calquera caso, abundan as novas propostas desta gran nación, e a súa produción ano tras ano aumenta en volume e variedade. Tamén está circunscrito na vídeo-arte e as instalación Ai Wei Wei, a quen Róterdam pagou tributo construíndo a toda présa un bar có seu nome para a 41 edición do certame (o realizador non puido asistir por cuestións políticas, que lle imos facer). No canto da ficción tradicional atopamos títulos coma 11 Flowers (outra revisión da Revolución Cultural) do prolixo Wang Xiaoshuai (Quinta Xeración), e na comedia ácida e innovadora Hello, Mr. Tree! do realizado Han Jie (previamente galardoado no 2005 cun Tigre por Walk on the Wild Side). De Pema Tseden, considerado o pai do cinema tibetano, é a peza Old Dog, unha alegoría traxicómica que retrata os cambios que experimentou o budismo da montaña (Himalaia). E como retratos naturalistas, fotografías vivas da sociedade chinesa afora da cidade (un patrón que, como tamén atopamos en Egg & Stone, substitúe ao urbanita da Sexta Xeración polo home rural contemporáneo) podémonos achegar a Shattered de Xu Tong ou Apuda de He Yuan, nun terreo pantanoso que deixa de lado a ficción para abortar o crisol do documental. Mais esta, amigos… é outra historia.

Comments are closed.