FICX50: SUBMISIÓN E METACINEMA

Fronte á crónica diaria, máis atropelada, un conxunto de recensións de filmes, máis que unha reflexión sobre o fai a un festival -isto é, a súa programación e, con ela, a marca persoal que deixa no espectador-, hainos quen preferimos valorar en conxunto a capacidade dun certame para producir pensamento coa súa proposta. Neste sentido, hai dúas liñas que dotan de sentido a este FICXixón 2012 -entre máis que moitos outros cronistas poderán ter identificado-. Unha é a presenza moi evidente de filmes que falan de mecanismos de submisión de minorías ou colectivos coma o da muller, temática que pareceu preocupar aos organizadores. Doutra banda, prodúcese en varias películas unha hibridación entre documental e ficción, unida a un espírito metanarrativo, que fixo valer a pena pasarse polas seccións paralelas á oficial, como Rellumes ou Llendes.

Mais antes de pasar a valorar os filmes, hai circunstancias particulares nesta edición que non podemos obviar, e que son de obrigada mención. Esta revista apoiou publicamente ao director saínte en xaneiro, José Luis Cienfuegos, dada a súa aberrante e polémica destitución. Entendiamos que a súa xestión fora exemplar, e que viñamos de presenciar unha das mellores edicións vistas en anos, cun altísimo nivel competitivo, que ademais encheu as salas de público, local e foráneo. Non fomos os únicos en apoiar o actual responsable do Festival de Cine Europeo de Sevilla. Todo o sector asinou diferentes manifestos e cartas como xesto de protesta. A contestación saíu á rúa, e por Xixón propagouse un ambiente de clara belixerancia contra o director entrante, Nacho Carballo.

Por todo isto, o novo equipo non o tiña doado, pois xogaba contra o boicot cidadán e do sector, contra unha desconfianza que, dende un punto de vista persoal, cheguei a xulgar irracional respecto de varios colegas que aprecio. A pesares dalgunhas extravagantes declaracións iniciais, todo o mundo, Nacho Carballo incluído, merece un voto de confianza. Xa llo demos. Veredicto: suspenso.

En primeiro lugar, a vontade de achegarse máis a Sundance que o director proclamaba veuse cumprida, mais no sentido máis pexorativo da palabra. Os filmes da sección oficial semellaban fotocopias gastadas, un reiterativo desfile diario de títulos que provocaban indiferenza e tedio, dado o repetitivo e obvio esquema que todos seguían. Nun intento por seleccionar un cinema de ‘qualité’ -non se pode dicir que tecnicamente as películas non fosen impecables- e multipremiado -como se iso fose unha xustificación-, este equipo obviou que a arte non é ciencia, e presentou un conxunto de filmes sen alma, manufacturados nunha churrería co aceito requeimado. O risco, a frescura que caracterizaba ao FICXixón, perdéronse.

Dende un punto de vista estratéxico, mesmo a escolla de nomes non foi moi intelixente. O único director de renome na selección era Cristian Mungiu, excepción que confirma a regra coa súa notable Beyond the Hills. Aí, e co ciclo de Amir Naderi, rematan os reclamos. O resultado foi unha presenza case nula de medios especializados que viaxasen a Xixón para cubrir o evento. Só bastaba con consultar o exiguo Twitter ou observar as raquíticas filas de casilleiros de prensa para se decatar. As salas, medio baleiras ou medio cheas, cada un que o vexa como queira.

A isto sumáronse algúns erros gravísimos de organización, se mire por onde se mire. Que teñas que repetir un par de pases porque unha copia dun filme non tira ben, entre ducias deles, entra na medida do razoable, e pásalle a todo festival de ben. Que un voo chegue tarde -bendita noite de hotel extra-, deixando a Michal Hogenauer sen a presentación da súa interesante Tambylles, ou que Rahbar Ghanbari non apareza por motivos persoais non especificados, pois tampouco é culpa do equipo de produción. Que o catálogo, ferramenta fundamental para distribuidores, programadores, críticos e afeccionados -menos mal que agora existe Internet no móbil- se entregue o sexto día do festival, cando este dura nove, é absolutamente imperdoable.

A sensación xeral é que se fixeron demasiadas cousas apresuradamente -normal nun equipo primeirizo-, pero esencialmente o que apena é a perda da independencia, a frescura e o risco que caracterizaban a Xixón, para converter o certame nunha recua de convencionalismos, lugares comúns, e apostas polo seguro. O máis valente que fixo este equipo foi crear a sección AnimaFICX, outorgando un lugar de relevancia á animación de calidade, moi a miúdo desterrada dos festivais internacionais por prexuízos incomprensibles. Porén, non se entende que filmes de público infantil como Le chat du rabbin ou Un monstre à Paris compartan espazo con outros adultos e densos como Alois Nebel. E o que clama ao ceo é a dobraxe en directo ao asturianu de From Up On Poppy Hill.

Con todo, sería inxusto non resaltar as películas interesantes -houbo moitas- deste FICXixón. Este cronista espera, polo ben dun festival de referencia en España como é este, que as vindeiras edicións potencien este cinema, que convocaba a centos de cinéfilos cada ano na cidade asturiana.

Submisión

A grande temática deste ano foron as dinámicas de submisión e dependencia que se establecen no ámbito da familia e dos amigos. Dun xeito frontal e cun afán de crítica social evidente, varios títulos da sección oficial foron por este camiño. Teddy Bear (Mads Matthiesen, 2012) retrata a soidade dun inseguro culturista que vive prisioneiro dos caprichos da súa nai. O filme, esquecible, conta cun impresionante Kim Kold, culturista profesional, convertido en actor de primeira. Shadow Dancer (2012) confirma que James Marsh mellor faría en ficar no terreo dos documentais. Plúmbeo filme de infiltrados no IRA, funciona en parte por outra actriz a descubrir, Andrea Riseborough, que personaliza no seu rostro toda a tensión á que está exposta por parte duns irmáns que viven exclusivamente para a vinganza. Polas adolescentes protagonistas, sometidas dun xeito insidiosamente empresarial por un rapaz dandi e guapetón, funciona tamén About the Pink Sky (Keiichi Kobayashi, 2012), elixido mellor filme polo xurado internacional. No formal, o máis arriscado que se pode dicir dela é que está rodada en branco e negro. A favor das maltratadas mulleres están as tendenciosas No quiero dormir sola (Natalia Beristáin, 2012), The Patience Stone (Atiq Rahimi, 2012), À perdre la raison (Joaquim Lafosse, 2012) ou Barbie (Lee Sang-woo, 2011). Acumulábanse tanto estas propostas que había días nos que isto parecía un festival dos dereitos humanos, máis que de cinema.

E, no medio de tanto panfleto previsible, aparece un deses filmes que marcan todo tránsito festivaleiro, o inclasificable e irrepetible La venta del paraíso (Emilio Ruiz Barrachina, 2012), película curiosamente atacada, que supón para min un dos retratos máis certeiros desta nosa crise económica e moral. Nos primeiros minutos, un non sabe se os risos que provoca a cinta son intencionados ou involuntarios, mais todo torna pronto tan esaxerado que non cabe dúbida. Estamos ante unha intelixentísima -e incomprendida- comedia, que se atreve a mesturar o realismo máxico co esperpento de Valle-Inclán, poñéndolle unhas pingas do Almodóvar máis aloucado nos diálogos e personaxes, e cun rexistro formal que bebe da telenovela, deconstruíndo de xeito crítico a súa linguaxe para ligala esteticamente á decadencia moral e mercantil da nosa España. A protagonista -potente Ana Claudia Talancón-, unha emigrante mexicana que aterra en Madrid, vítima dunha estafa e sen lugar onde residir, remata nun curioso e surrealista hotel, refuxio de todos os despoxos da sociedade. Un destes invisibles, o músico interpretado por William Miller, propón cara o desenlace do filme, rebelarse contra un membro do ‘establishment’ que lle roubou os arreglos para a Obertura 1812 de Tchaikovsky, coa que está obsesionado. As referencias ao imperialismo napoleónico, suxeridas cunha montaxe paralela entre o concerto do desenlace e escenas de inmigrantes sendo deportados, chegan a ligar toda a secuencia a un amargo eterno retorno histórico nietzscheano, nun exercicio dunha importante carga política. É este un filme de moitas capas, a reivindicar.

Despois están esas propostas que, cun marcado carácter hanekiano, inundaron todas as seccións de figuras desprotexidas. A máis estimulante foi Beyond the Hills (Cristian Mungiu, 2012), polo estilo propio, sólido e rigoroso que rezouma. Como 4 meses, 3 semanas y 2 días (2007), é unha película dunha sobriedade exquisita, dunha posta en escena calibradísima, que case non conta con cortes, porque xoga co movemento dos actores e os encadres para construír planos dentro do plano e dirixir a narración. Os diálogos son longos, pausados, realistas e ata reiterativos, nun afán documental de transmitir o que aconteceu co ritmo da vida, non o do cinema, estendendo o tempo narrativo ata a náusea -no bo sentido-, ao xeito de como tamén o fan outros mestres do novo cinema romanés, coma Cristi Puiu ou Corneliu Porumboiu. A historia real, tirada dunha serie de reportaxes da xornalista Tatiana Niculescu, sobre o maltrato a unha muller nunha pequena comunidade ortodoxa, pon os pelos de punta. A película de Mungiu transmíteo con rigor e respecto. É cinema de primeira.

Outros alumnos de Haneke, xa sen selo propio, pero con propostas interesantes, son Michel Franco (Después de Lucía, 2012), Gonzalo Tobal (Villegas, 2012), Justin Kurzel (Snowtown, 2011) ou Gianluca e Massimiliano de Serio (Sette opere di misericordia, 2011). Todas as súas películas teñen en común un desenvolvemento narrativo que agocha dinámicas de control duns protagonistas cara outros e que intenta, con esta estratexia, erixirse en bisturí crítico dos comportamentos reprochables dunha sociedade que perdeu o rumbo. Os planos descritivos, longos e estáticos; os silencios dramáticos dos personaxes, remiten de forma directa e un tanto pretensiosa ao Michael Haneke de Funny Games (1997) ou Caché (2005). Ben, pero xa o fixeron outros mellor. Por que tanto afán de entregado copista?

Algo semellante poderiamos dicir respecto de Alois Nebel (Tomás Lunák, 2011) e Vals con Bashir (Ari Folman, 2008), mais estariamos errando o noso xuízo por tratarse os dous de filmes feitos coa técnica de rotoscopia, consistente en filmar primeiro a actores para despois superpoñer animación. É certo que o filme de Lunák recorda moito esteticamente ao de Folman, e mesmo se poden comparar na súa intención común de desenterrar feitos históricos tabús nos seus países, no seu afán por recuperar a memoria a través de imaxes animadas, xa que non existen as reais. Mais son moi distintos na narrativa. Cun ritmo pausado e contemplativo, Alois Nebel recorda case, como indicou o noso compañeiro Pablo González Taboada, a un Béla Tarr animado.

Por último neste apartado de submisións, vai tamén á súa bóla Viagem a Portugal (Sérgio Trefaut, 2011), un dos filmes máis comprometidamente políticos desta edición, que narra a historia real dunha inmigrante ucraniana que é detida durante horas e deportada no aeroporto de Faro (Portugal). O máis interesante do filme de Tréfaut é a repetición das escenas con cambios na perspectiva e nos encadres, de xeito que todas as conversas se duplican case enteiramente, cos planos e contraplanos mantidos durante toda unha secuencia nos actores que se enfrontan. Aquí hai moito duelo interpretativo de alto nivel -Maria de Medeiros, Isabel Ruth e Makena Diop están estupendos-, mais tamén un estudo de caracteres. A repetición tamén do mesmo plano con distintos encadres en varios casos provoca interpretacións políticas diversas, e reflexiona sobre a natureza, tanto denotativa como connotativa, das imaxes. Interesantísimo logo no formal e cunhas interpretacións notables, normal que se alzase co premio da sección Rellumes.

Metacinema

Foron precisamente as seccións paralelas as que resultaron máis estimulantes, dándose a man algúns títulos que non tiñan reparos en mesturar ficción e documental, ata o punto de fusionarse os dous estilos nun único ente inseparable. As que o fixeron de xeito máis radical e integral foron as dúas tailandesas Mekong Hotel (Apichatpong Weerasethakul, 2012) e In April the Following Year There Was a Fire (Wichanon Somumjarn, 2011). É coñecida a capacidade de Weerasethakul para realizar estes exercicios. A súa última película pode considerarse un compendio de toda a súa anterior obra. Están as referencias metafísicas, unha poética do fantástico moi naturalizada, longos planos descritivos, silencios dramáticos, e unha narrativa que entra e sae da realidade, entre o día a día nun hotel do río Mekong e unha historia de vampiros que se vive dentro del. Vampiros? Especuladores inmobiliarios? Léase coma un desexe. Mekong Hotel é un festín para os ollos e o corazón.

Aínda mellor resulta a película do seu colega Somumjarn, a grande sorpresa do festival para un servidor. Trátase case dun filme de viaxes no tempo, no que se confunden presente, pasado e futuro narrativos; no que un non está nunca seguro de se o director conta unha historia autobiográfica de ficción, en que momentos está a seguir en tempo real a un amigo que volve de Bangkok, sen traballo, á súa vila, para reconstruír a súa vida… Este filme ten momentos máxicos, de absoluta liberdade, como cando o protagonista, sen ningún tipo de intencionalidade narrativa, vai ver como adestran uns cabalos, e a visión do filme -non só aquí, moi a miúdo-, torna absolutamente contemplativa. Hai moita conversa entre colegas e con antigos amores sobre o que supón facerse adulto, o paso do tempo e esas cousas e, aínda que un non entende tailandés, soa como unha lingua verdadeiramente poética, tonal, na que todo rima. É como sentirse enfeitizado por un encantador de serpes. A película do festival e unha das mellores do ano.

A colleita vida de Róterdam deixou outro exercicio metacinematográfico potente, que neste caso xoga cos estereotipos do cinema negro para naturalizalos nun barrio de recente construción, no que se liga a especulación inmobiliaria dos políticos co control mafioso que exerce o patriarca do barrio. Ao modo de como demandaba Glauber Rocha, ten O Som Ao Redor (Kleber Mendonça Filho, 2012) algo de sucio, tamén no xeito de entender as relacións sentimentais, que choca directamente cuns modos tan hollywoodianos coma os do ‘noir’.

Nunha liña máis gueriniana, Fogo (Yulene Olaizola, 2012) mostra o progresivo abandono dunha rexión rural do Canadá poñendo en escena situacións dramáticas coa xente do lugar. Ten ademais unha vertente contemplativa que a achega a Ben Rivers ou Peter Hutton.

Hai, por último, dúas propostas que introducen elementos documentais, que cómpre incluír aquí. Tambylles (Michal Hogenauer, 2012) comeza coma un torpe falso documental dun expresidiario que non atopa a paz na súa vila ao saír do cárcere. Pasados estes primeiros 20 minutos, cambia a textura de vídeo a cinema. A cámara segue os pasos solitarios deste home desnortado e inadaptado, cunha interpretación moi contida e intelixente de Ivan Ríha. A posta en escena é moi fría e analítica, ao xeito dun informe. Deste modo, o realizador reflexiona sobre a verdade detrás dos modos de exposición. Que é máis honesto, un documental con artificio ou unha ficción sen adornos?

Children of Sarajevo (Aida Begic, 2012) ten unha posta en escena semellante, pero aquí as imaxes reais da guerra son tan evocadoras e potentes que a ficción queda empequenecida ao lado delas. Porén, é xusto comentar a honestidade coa que Begic construíu un guión cargado de elementos autobiográficos.

Rellumes (fulgores) persoais

Non quixera rematar sen citar algún título máis que, fóra destas correntes principais, é digno de mención. Gimme the Loot (Adam Leon, 2012) é con diferencia o filme máis despreocupado dunha sección oficial obsesionada coas boas formas. Semella que colleran a cámara uns rapaces de instituto a tivesen gravado sen moita planificación, pero iso si, con moito brío. A peli segue os idas e vidas sentimentais e “profesionais” duns graffiteiros que se preparan para realizar a obra da súa vida nun estadio. Un golpe ao poder. Noir feito por adolescentes tardíos, cos seus códigos e a súa xerga, o que fai que teña unha frescura e unha potencia moi propios de Xixón, un festival que sempre se deu aos máis novos.

Tower (Kazik Radwanski, 2012) é outra historia de adolescente moi tardío, a dun home adulto co síndrome de Peter Pan que se nega a medrar por medo á vida, porque probar a triunfar pode rematar nun fracaso. O prota Derek Bogart está estupendo. Filmado durante 80 minutos en primeiro plano -si, a proposta é radical-, a cinta é un estudo da súa expresión corporal, na que vemos reflectidas moitas das nosas ilusións, esperanzas, e tamén frustracións.

E, por suposto, non podemos esquecer o ciclo de Amir Naderi, fundamental realizador iraní, simpatiquísimo, e que conta na súa nómina cun par de títulos destacables. The Runner (1990) respira cinema por todos os seus costados. Honesta e enérxica, compréndese que conmova esta historia de nenos na rúa cando un descobre que está baseada nas propias experiencias do director. Todas as películas de Naderi están feitas dende dentro, son o resultado da vida que levou, primeiro en Irán, despois durante anos nos EUA e, agora en Xapón. Xa comentou que en breve marchará rodar a Italia. Mais dos seus anos americanos, semella vista hoxe fundamental Manhattan by Numbers (1993), pois é un filme que retrata o capitalismo con certeira precisión. A paisaxe urbana de Manhattan e Wall Street, chea de imaxes evocadoras do soño americano, contrasta cos testemuños da xente na rúa, un par de edificios máis aló. O realizador inventa a historia dun xornalista con débedas, que non deixa en toda a película de buscar un amigo perdido pola cidade, para que llas poida pagar; para realizar en realidade un retrato calidoscópico da urbe. Cando o protagonista fai este percorrido en busca do colega, entrevistándose con distintos tipos da cidade, en realidade está a realizar un verdadeiro traballo xornalístico, que Amir Naderi recolle en primeiros planos frontais, como se se tratase dun filme de testemuños. En certa maneira, volve evocar unha experiencia propia, a de vivir de mendigo, nos túneles do metro, os primeiros meses ao chegar a Manhattan. E de paso realiza o que, case vinte anos despois, foi o retrato máis certeiro da crise económica que mostrou o festival.

Por este tipo de cousas debera tirar unha edición 51 do FICXixón que, se non se afana ademais en axenciarse cineastas de primeira división, non contará con ningún apoio fóra da cidade, e isto sería penoso nun festival que durante anos foi unha referencia, tamén alén das nosas fronteiras. Este bo cinema, paralelo, debe ocupar o lugar central se o certame quere retomar a senda da recuperación. Sorte sincera para o 2013.

Comments are closed.