CORPO E ALMA: O CANON (EN CONSTRUCIÓN) DE DAVID CRONENBERG

 

Hai case unha década que calquera comentario sobre o cinema de David Cronenberg bate sempre na mesma cuestión: eran mellores os seus filmes ‘sucios’ sobre a ‘Nova Carne’ ou, pola contra, os seus filmes ‘limpos’ sobre personalidades escindidas van alén dos primeiros? Ao tratarse dun artista en activo, o seu canon aínda está en construción: a cinefilia que lle leva seguindo a pista dende os anos setenta confronta forzosamente os seus novos filmes cos títulos mellor considerados da súa carreira, sexa para atoparlle un lugar no canon ou para redefinir ese mesmo canon. Onde situar daquela A Dangerous Method (2011), o relato dos enredos psico-carnais de Carl Jung, Sabina Spielrein e Sigmund Freud? Este filme está enchoupado coas teimas habituais de David Cronenberg, mais ao mesmo tempo a súa pausada posta en escena semella algo ‘domesticada’ por contraste. Fai falla daquela analizalo en oposición aos seus anteriores traballos ou en termos de continuidade?

A traxectoria do cineasta canadiano pode interpretarse como a superposición de dous ciclos temáticos que levan asociados unha serie de recursos formais en progresiva transformación. Os seus dous puntos de inflexión serían dous filmes que semellan variantes da mesma historia: Videodrome (1982) e eXistenZ (1999). O primeiro propuña a entrada do ser humano nunha dimensión paralela a través da fusión do corpo coa imaxe televisiva, mentres que o segundo suxería a posibilidade de que a realidade virtual tivese unha base fisiolóxica. Velaí dous grandes momentos cinematográficos da ‘Nova Carne’: o seu nacemento ‘oficial’, simbolizado pola introdución dunha fita Betamax no peito de James Woods en Videodrome, e o seu ocaso, sendo os ‘bio-portos’ que conectan fisicamente aos personaxes de eXistenZ cunha consola de videoxogos a súa última encarnación. Logo, a partir de Spider (2002), a obra de Cronenberg vai interiorizar os conflitos dos personaxes minimizando as súas manifestacións corporais, deixando paso a outro ciclo temático máis atento ás tensións psicolóxicas provocadas por traumas e conflitos de identidade.

Long Live New Flesh!

Os personaxes dos filmes que forman o ciclo da Nova Carne comparten unha mesma tendencia a sufrir mutacións nos seus corpos que ás veces os levan até unha existencia posthumana. Esta ‘Nova Carne’ xa existía antes de Videodrome: os primeiros filmes de Cronenberg amosan sempre o colapso da orde social establecida polo efecto de epidemias ou mutacións causadas normalmente pola acción de científicos tolos. Porén, a principal novidade de Videodrome fronte a Shivers (1975), Rabid (1976), The Brood (1979) ou Scanners (1981) foi levar ese terror biolóxico ao eido da propia imaxe, engadindo unha dimensión autorreflexiva ao cinema da Nova Carne inédita até entón. Dese xeito, e sen renunciar á anterior estética feísta, as mutacións funcionan nesta trama conspiranoica como síntomas e consecuencias das tensións do mundo contemporáneo. Naquel tempo, Videodrome facía bandeira dunha posmodernidade transxenérica para criticar un presente onde as imaxes hiperficcionalizadas estaban a secuestrar a representación do real.

O progresivo éxito destes primeiros traballos levou a Cronenberg a procurar o seu lugar na industria estadounidense, ‘lavando’ o seu feísmo estético cunha adaptación dunha novela de Stephen King, The Dead Zone (1983), e logo coa nova versión de The Fly (1986). O primeiro destes títulos, ao igual que Scanners, xa anticipa o interese do cineasta polos conflitos psicolóxicos malia que nestes filmes aínda se mantén unha forte base fisiolóxica: por exemplo, a capacidade do protagonista de The Dead Zone para descubrir os segredos da xente é consecuencia dun grave accidente de tráfico que o deixa en coma durante cinco anos. Pola súa banda, The Fly afonda no tema das mutacións corporais convertendo ao científico tolo na vítima dos seus propios experimentos, unha inversión do rol clásico do científico tolo que acadará dous anos despois unha expresión máis complexa en Dead Ringers (1988), onde a vaxina trifurcada de Claire Niveau serve de engado biolóxico para levar aos seus dous xinecólogos deica a autodestrución.

O atractivo desa mutación altera a fráxil unidade dos xemelgos Mantle, idénticos de corpo e siameses de mente. A trama de Dead Ringers comeza como un triángulo amoroso clásico para rematar subvertindo esa narrativa ao primar a relación de dependencia que teñen os xemelgos protagonistas por riba da súa rivalidade amorosa: a paixón por Claire do máis retraído dos dous, Beverly, desestabilizará o seu equilibrio psicolóxico, provocándolle primeiro unha depresión e despois unha fase de adicción ás drogas e ao alcohol que rematará por contaxiar ao seu irmán Elliot. Cronenberg filma Dead Ringers cunha frialdade aséptica que concorda coas ocupacións cirúrxicas dos personaxes. Dese xeito, a pantalla fica parcialmente limpa de vísceras para atender desta vez aos efectos emocionais da Nova Carne, noutro sinal do substrato psicolóxico que atravesa toda a obra cronenberguiana.

As paixóns autodestrutivas reaparecen na década dos anos noventa en filmes como M. Butterfly (1993) ou Crash (1996), ao igual que as tramas sobre conspiracións imaxinarias e dimensións paralelas, presentes na adaptación cinematográfica de The Naked Lunch (1991). Porén, os elementos de horror biolóxico, aínda dominantes neste título e na tardía eXistenZ, irán eclipsándose paseniñamente segundo Cronenberg vaia mudando a adscrición xenérica dos seus filmes do cinema fantástico cara o melodrama, como ocorre en M. Butterfly. Ao mesmo tempo, a énfase emocional coa que remataban The Fly ou Dead Ringers dilúese no distanciamento afectivo que emprega Crash para enunciar unha das últimas propostas da Nova Carne: a cópula entre humanos e automóbiles.

Crash recuncaba en moitos dos lugares comúns da obra de Cronenberg, como a fusión de corpo e máquina ou os accidentes como tránsito cara novas experiencias, mais desta vez a atención non está posta nas consecuencias dunha patoloxía (converterse en adicto aos accidentes de tráfico como único xeito para acadar o orgasmo) senón, en troques, na súa experiencia. A Nova Carne visualízase aquí en termos de icona fetichista a través das pernas torturadas de Rosanna Arquette, mais Cronenberg non está tan interesado nas derivas fisiolóxicas da trama coma no seu efecto emocional no matrimonio protagonista, reconciliado finalmente a través da práctica desa parafilia. A transparencia e contención da posta en escena arredan Crash doutros filmes sobre a Nova Carne, comezando deste xeito a procura dunha estética máis axeitada para amosar a introspección dos conflitos.

Heart and soul: one will burn

O ciclo temático da Nova Carne ficou esgotado logo de Crash, como proba o retorno manierista de eXistenZ ao mesmo territorio de Videodrome: a idea de experimentar a realidade virtual dun xeito biolóxico é moi atractiva de partida, mais o confuso desenvolvemento da trama non engade ningún novo achado ao discurso cronenberguiano sobre a substitución do real por mundos paralelos. Por iso en Spider, o punto de partida do novo ciclo, as alusións á Nova Carne fican restrinxidas á confusión mental do seu protagonista, un esquizofrénico que se esforza por explicar un trauma infantil de carácter sexual revivíndoo a xeito de alucinacións. Boa parte da trama deste filme acontece na mente do protagonista, seguindo o ronsel de títulos como Fight Club (David Fincher, 1999), Memento (Christopher Nolan, 1999) ou Mulholland Drive (David Lynch) e anticipándose a Shutter Island (Martin Scorsese, 2010) e Inception (Christopher Nolan, 2010), de xeito que daquela Cronenberg andaba consolidando o seu interese no imaxinario en paralelo a outros cineastas, algún deles mesmo compañeiro de xeración (1).

Spider foi unha produción modesta na que Cronenberg tivo que renunciar a parte do seu salario. Pola contra, A History of Violence (2005) devolveuno ao cinema mainstream cunha historia sobre un pacífico barman rural que se revela como un experto asasino segundo vai avanzando a trama. A personalidade escindida do personaxe altera a orde social na que vive ao ‘contaxiar’ aos membros da súa familia da mesma violencia da que foxe, como antes facían os axentes biolóxicos da Nova Carne. Por iso a verdadeira violencia do filme non está nos cadáveres que se van acumulando senón na tensión emocional que se establece entre os membros da súa familia, como se pode comprobar na incómoda ‘violación consentida’ do personaxe interpretado por Maria Bello. O ‘mal’ xa non precisa daquela unha encarnación física, senón que vai envelenando progresivamente a todos os personaxes.

Os achados temáticos e formais de A History of Violence repítense en Eastern Promises(2007): primeiro no desdobramento da personalidade do seu protagonista masculino (encarnado nos dous casos por Viggo Mortensen), logo na transmisión social do mal (Anna, a comadroa interpretada por Naomi Watts, rematará por apropiarse dunha maternidade que non lle pertence tras entrar en contacto coa mafia rusa), e sobre todo a través dunha posta en escena precisa que tinxe a contención expresiva de elegancia irónica. Ademais, Cronenberg distribúe o seu revirado sentido do humor dun xeito máis homoxéneo que no filme precedente, mais sen que iso lle impida recuperar a solemnidade lírica do melodrama no punto álxido da trama: a salvación dun bebé das augas do Támesis, pasando das mans do mafioso Kirill (Vincent Cassel) ás de Anna por intercesión de Nikolai (Viggo Mortensen). A elegancia irónica da posta en escena posibilita unha lectura polisémica desta secuencia, que pode interpretarse como un final feliz onde os bos triunfan sobre os malos ou como a súa perversión moral, posto que os bos precisan volverse malos para triunfar.

A Dangerous Method comparte este mesmo ton ambiguo que Eastern Promises. Cronenberg depurou de estridencias o seu traballo de cámara para darlle maior potencia emocional ás súas escollas, como proba a sensación de vértixe que transmite o zoom final para sintetizar o remuíño interno que sofre Carl Jung ao remate do filme. Esta ‘limpeza formal’ contrasta cos esqueletes que gardan todos os personaxes no seu subconsciente: non hai, polo tanto, un abandono da subversión senón unha exploración en termos de ‘alta cultura’ das constantes temáticas cronenberguianas. Por iso, a trama de A Dangerous Method pode enunciarse como un resumo da evolución temática e estética do propio Cronenberg: o ‘mal’ de Sabina Spielrein altera e infecta a orde social circundante segundo as súas manifestacións físicas se van atenuando, fendendo a personalidade de Carl Jung entre o deber e o pracer, o egoísmo e a paixón, até levala alén das súas convencións morais. O carácter subversivo de A Dangerous Method mantense daquela soterrado baixo unhas convencións só aparentemente domesticadas. A delicadeza das formas, polo tanto, non impide a perversión do seu fondo, como amosa a poderosa imaxe de Carl Jung agarimando sensualmente o lugar onde a súa dona está a piques de poñer a man durante unha sesión de terapia.

__________

(1) Caso de David Lynch, un director adscrito no seu día pola crítica ao cinema da Nova Carne, debido ao seu interese nas mutacións físicas (Ereaserhead, 1977; The Elephant Man, 1980; Dune, 1984) e nas dimensións paralelas (Blue Velvet, 1986; Twin Peaks, TV, 1990-91; Lost Highway, 1996).

 

Comments are closed.