FID MARSEILLE 2013: UN FESTIVAL FALADO

O FID Marseille deste ano trazou un mapa de tendencias diverso e moi estimulante. Por esta razón, decidimos dividir a nosa crónica en dúas partes, para poder dedicarlle o espazo que merece a cada unha delas. Esta primeira céntrase na relación dos filmes coa palabra e no carácter performativo de moitas das propostas. Seguirá outra que indague na exploración visual dalgúns dos títulos seleccionados e no interese do certame polo teatro.

Lech Kowalski levou tres premios por 'Holy Field Holy War'.

Viaxar está ben. O circuíto español de festivais de cinema documental que eu teño frecuentado nos últimos anos (Play-Doc, Punto de Vista e a sección de autor de Documenta Madrid) semellaba repetir dúas tendencias comúns: a hibridación de xéneros e un rexistro contemplativo. Da primeira, o FID Marseille 2013 deu boa conta, apuntando moi especificamente ao carácter performativo de moitas das propostas a concurso. Da segunda, poucos exemplos hai nun certame que, ante todo, fixo un uso continuo da palabra. Queda ver se esas verbas son unha ferramenta cinematográfica, ou se pola contra fican só como vehículo dun contido socialmente relevante.

Esta parece ser a intención da atropelada Holy Field Holy War (Lech Kowalski, 2013), sobre a extracción de gas a través da técnica do fracking na súa orixinaria Polonia. Este procedemento está a contaminar a auga de moitas granxas, causando grandes danos ambientais e económicos aos explotadores destas terras. O peor da xogada é que as grandes empresas norteamericanas incitan os paisanos a aceptar catro cadelas pola explotación dos terreos, sabendo as dificultades económicas que atravesan en boa parte do mundo. Isto xa foi un problema nos EUA, e está a selo agora en Europa. Ninguén se salva. A poucos quilómetros de onde habito (Xixón), está a haber protestas anti-fracking contra unha multinacional como a que sae no filme de Kowalski. Asturias, Polonia e a Cochinchina son iguais. Todas poden ser obxecto dunha grande estafa, e dun enorme atentado contra o medio ambiente. Isto quedou perfectamente reflectido na rutineira Promised Land (Gus Van Sant, 2012), unha ficción de protesta sen ningunha pretensión cinematográfica, que, iso si, era moi educativa. No documental de Kowalski, os paisanos protestan. Hai unha reunión veciñal cos mandamases da empresa, que ben podía ser a translación na ficción da de Gus Van Sant. Pero se nesta o modelo de extracción do gas e o seu impacto no medio ambiente quedaba perfectamente explicado, a fita de Lech Kowalski non se toma nin un minuto en sacarnos da dúbida. Dende un punto de vista informativo, é logo un filme fallido. Dende un punto de vista cinematográfico, é preguiceiro. Rexistros tomados con urxencia, dunha situación difusa, que non se entende moi ben. Porén, vese que a etiqueta verde seduciu aos xurados, que lle outorgaron un total de tres premios. Ademais do da cidade de Marsella, levou o do Grupo Nacional de Cinemas de Investigación e o Georges de Beauregard da sección internacional (algo así coma o segundo premio da competición). Os dous últimos asegúranlle, polo pago da copia DCP e unha axuda á distribución, a súa presenza en salas galas. Se a política Eva Joly (produtora do filme e unha sorte de gurú en Francia dentro da esquerda alternativa) a promociona un pouco nalgún debate televisivo, o beneficio económico do filme pode ser considerable. Ás veces os premios non dan só prestixio.

O que non podía levar nada, porque non competía, era Rithy Panh, coa súa aplaudida L’image manquante (2013), recibida máis ben positivamente en Cannes. É moi difícil criticar o relato de Panh sobre a súa infancia en duros campos de traballo de Cambodja. A honestidade da película é a que gaña ao espectador. Pero cómpre preguntarse se a cuestión que lanza o seu realizador ao inicio do filme queda resolta. Como representar unha realidade da que faltan as imaxes? Algunha mostra, todas as imaxes non faltan. E, dende logo, testemuños tampouco. Ao intentar reconstruír a historia con monecos, Panh achégase a un filme de animación. Pero aquí non hai o impacto da realidade dun Vals con Bashir (Ari Folman, 2008), só o cartón pedra dunha ficción de segunda fila. A proposta é tan conservadora que acaba por ficar nunha terra de ninguén, onde non se xoga todo nin á representación con imaxes ficcionais (este filme podía ter sido unha enorme Lista de Schindler) nin ao poder real da palabra, dos testemuños (tamén descarta ser un discípulo avantaxado de Shoah). A crítica tamén pode ser ideolóxica. O que si falta en L’image manquante é o individuo. Panh remárcao tantas veces, e ás veces con recursos tan obvios, que os comunistas quedan reducidos aquí a uns malos de opereta. Falta distancia, e quedamos tamén con ganas de máis.

'Suitcase of Love and Shame', ou a arte do audio atopado.

Hai moitos outros exemplos de filmes falados. A Girl and a Tree (Vlado Skafar, 2012), por exemplo, semella unha clase de filosofía transcendental sobre a morte, entre dúas velliñas sentadas contra unha árbore. Deses filmes que tanto queren abarcar que non agarran nada. The Joycean Society (Dora García, 2013) rexistra, de maneira apresurada e como pode, as reunións dun grupo literario que leva anos analizando a prosa de Joyce. Por interesantes que sexan as súas reflexións, máis construtivo tería sido un ensaio sobre o autor. A peza de García encádrase nun proxecto de investigación máis profundo, e entendo que terá máis sentido como parte dese traballo, que arrancada da súa orixe e traída a unha competición internacional dun festival de cinema. Porén, a sesión máis relevante desta liña de programación estivo na sección ‘Coeurs’, organizada e presentada por Gilles Grand con moita coherencia, independentemente da calidade dos filmes seleccionados. Esta sesión estivo composta por Cherry Blossoms (An Van Dienderen, 2012), Tokyo Giants (Nicolas Provost, 2013) e Suitcase of Love and Shame (Jane Gillooly, 2013).

As tres pezas xogan todas as súas cartas ao rexistro sonoro, e a súa manipulación para a construción dunha narrativa particular. Mentres Van Dienderen pon en escena a tradución simultánea dunha intérprete, do documental que ela gravou previamente sobre tribos urbanas en Tokio; Provost repite o exercicio de Stardust (2010) de crear un ambiente opresor de cinema noir e ciencia-ficción a través de diálogos tirados de filmes, sobre imaxes gravadas por el mesmo na urbe nipoa. Ambas as dúas películas dan unha interpretación falada das imaxes. Son pura manipulación oral. A terceira cinta en discordia, Suitcase of Love and Shame, é a máis arriscada neste discurso, ao tratarse da reconstrución dunha historia de amor prohibida a través de audios atopados. A súa autora comprou unhas cintas en internet que contiñan a correspondencia amorosa entre dous amantes na Norteamérica dos anos 50. Reproducindo os treitos máis significativos en magnetófonos, Jane Gillooly intenta deixar que o material fale por si só. Pero como manter o ritmo nun filme de 70 minutos, que é basicamente unha conversa sen corpos que a canalicen? Todo o dispositivo dos magnetófonos semella bastante aparatoso e artificial. Pero non se pode criticar o filme por incoherente. Persegue unha premisa e vai con ela ata o final. Se cadra o máis interesante é a reflexión que permite o plano final, no que descubrimos que as conversas son reais, e foron atopadas en internet, como residuo cibernético. Nun momento no que non existían as redes sociais, nin sequera o vídeo ou os móbiles, estas cintas eran unha forma íntima de se comunicar. Mais dende o momento que hai rexistro, este pódese reproducir. Unha versión posmoderna do filme sería tomar liñas de Facebook de perfís intervidos, e o resultado sería similar. A directora está a facer un retrato retro das relacións a distancia na era da información, na que a liña divisoria entre o público e o privado se volve difusa.

'Dans un jardin je suis entré' (Avi Mograbi, 2013) foi o filme que mellor definiu o estilo de documental performativo que imperou na selección.

Realidade VS. Ficción / Performativo

E podemos seguir con varias conversas máis, articuladas dende unha mestura de rexistros entre o documental e a ficción. Exercicio habitual no cinema contemporáneo, o FID Marseille optou este ano por desenvolver esta liña na súa vertente máis performativa. Personaxes interpretando unha proxección ficcional de si mesmos, para aprehender unha realidade que, se cadra, non se pode observar, senón que hai que provocala para que diga algo da condición humana. Este semellou ser o obxectivo principal do festival con esta espiña vertebral da programación, que se atopa con outra que parecía querer conectar a realidade co teatro. Hai moitos exemplos desta vertente: as rapazas de E muet (Corine Shawi, 2013) falando sen pelos na lingua das súas relacións sentimentais, non están máis que a proxectar as súas inquietudes dos vintetantos a través da concepción que teñen sobre elas mesmas da muller que lles gustaría ser (é unha busca semellante á de Lena Dunham en Girls dende un rexistro documental); o xitano romanés que se grava a si mesmo e á súa familia en Le pendule de Costel (Pilar Arcila, 2013) pon en escena as dificultades migratorias deste colectivo en Europa, para humanizar e explicar toda unha cultura que se ve con descontento nas rúas do Continente; a lectura de textos sobre a revolución mexicana por actores non profesionais en Matar extraños (Nicolás Pereda, Jacob Secher Schulsinger, 2013) rexistra as diferentes interpretacións que cada cidadán ten dese período histórico… Mambo Cool (Chris Gude, 2013), Unplugged (Mladen Kovacevic, 2012), Sieniawka (Marcin Malaszczak, 2013), Soles de primavera (Stefan Ivancic, 2013) , This Place Does Not Exist (Nour Ouayda, 2012), Sur la voie (Pierre Creton, 2013)… É imposible deterse en todos os exemplos, pero hai tres que merecen ser analizados máis polo miúdo.

Dans un jardin je suis entré (Avi Mograbi, 2013) é o exemplo perfecto da mestura entre todas estas tendencias. Conversa entre o director israelí e o seu amigo palestino Ali, na que intentan desentrañar o pasado difuso da familia de Mograbi (de raíces árabe-xudaicas); o filme acaba por converterse nunha metáfora en clave antibelicista do conflito palestino-israelí. Unha das escenas máis brillantes do filme mostra a Ali contando como intenta evitar un bloqueo, e como pode facerse pasar ben por un supervivente do Holocausto ou por un terrorista islamista, dependendo de como vista e se mova. Escenas como esta, ademais de funcionar moi ben como unha sorte de comedia documental, mostran por completo o dispositivo (cámara incluída) de ficción ante o que nos atopamos. Os testemuños e confesións tan demoledores de Avi Mograbi e o seu colega, contra a escenificación de moitas secuencias claramente planificadas, dificultan trazar unha liña divisoria entre a realidade e a ficción. É un debate superado, non? O máis importante do filme é ir vendo como se constrúe. Ao inicio, o realizador pídelle axuda ao seu compañeiro porque non sabe como atopar o seu guión. A película resultante é logo un tratamento, un bosquexo, dunha cinta que nunca se rodará.

Mati Diop con 'Mille Soleils' (na foto) e Jean-Baptiste Alazard con 'La buissonnière' foron as dúas grandes promesas galas descubertas no festival.

Outro tratamento para un filme que podería facerse é Mille Soleils (Mati Diop, 2013). Continuación da ficción Touki Bouki (Djibril Diop Mambéty, 1973), rodada polo seu tío, sobre a diáspora de moitos senegaleses a Francia; a película é un documental sobre a maneira de vivir na actualidade do protagonista do filme orixinal. Ao tratarse dun actor, nunca está un seguro de ata que punto Magaye Niang se mostra como é ou constrúe un personaxe. O filme funciona coma un díptico a nivel estético. Unha segunda parte opta por unha construción máis ficcional, pero as entrañas da película están nun punto intermedio. De aí a necesidade de diferenciar tanto estas dúas caras da mesma moeda, para que os planos entren en contradición e se anule a dicotomía. En todo caso, o máis interesante son os rexistros do Senegal actual que Mati Diop recolle. A paisaxe é un personaxe máis, nunha cinta belamente filmada. Galardoada co gran premio da competición internacional, Mille Soleils é só a punta do iceberg no que a co-producións con excolonias francesas se refire. Marsella, como porta do Mediterráneo a Francia, coida moito a relación cos países de África e de Oriente Próximo. Moitos filmes se viron con influencias galas (estéticas e lingüísticas) provenientes destes países. Un intercambio frutífero que o FID Marseille fai ben en apoiar.

Por último, La buissonnière (Jean-Baptiste Alazard, 2013) pode que sexa o filme máis libre de toda a selección xunto a Anak Araw (falaremos dela na segunda crónica). Incualificable road-movie que constrúe cámara en man unha ficción improvisada entre dous colegas que viaxan por toda Francia en coche no verán, coa única intención de colocarse e asistir a festas. A cámara de Jean- Baptiste Alazard tamén inhala a droga, contaminándonos do colocón opiáceo. É coma o Spring Breakers (Harmony Korine, 2012) que gravaría Andrés Duque en Francia co guión de Bellflower (Evan Glodell, 2011). Cores distorsionadas, desenfoques, planos xirando desenfreadamente sobre si mesmos, distorsión da imaxe… E, coma nos confesou na festa de peche do festival entre copa e copa, son todos efectos ópticos conseguidos na cámara. Un filme profundamente experimental, no narrativo e no formal. Unha canallada cunha personalidade arrolladora, que descobre unha nova promesa do cinema francés.

Comments are closed.